RAXX TAS-SILENZJU ta' Charles Bezzina (2012)

Din hija l-aktar ġabra poetika reċenti tal-poeta Għawdxi Charles Bezzina. Fiha nsibu mal-178 poeżija li nkitbu bejn l-2008 u l-2011, u li jifirxu fuq 178 paġna. Il-ktieb għandu Daħla kritika tal-Prof. Oliver Friggieri bl-isem ta’ “Il-Poeżija ta’ Charles Bezzina – Il-Baħar, l-imħabba, il-misteru”.

Stil:

Għal darb’oħra lil Charles Bezzina narawh bħala ħakkiem assolut tar-regoli u r-ritmi prosodiċi u metriċi tradizzjonali. Dan tixhdu t-tabella t’hawn taħt:

MUDELL PROSODIKU	NUMRU TA’ RIKURRENZI
Senarju	Poeżija waħda
Settenarju	78 poeżija
Ottonarju	20 poeżija
Novenarju	4 poeżiji
Dekasillabu	8 poeżiji
Endekasillabu	61 poeżija
Ottonarju u Kwaternarju	2 poeżiji
Endekasillabu u Kwinarju	3 poeżiji
Endekasillabu u Novenarju	Poeżija waħda
Total	178 poeżija

Inħoss li s-saħħa ta’ Bezzina poeta tinsab l-aktar fit-tħaddim tal-endekasillabu, il-vers tar-riflessjoni. Fih hemm ċerta profondità ta’ ħsieb. Dawk tal-poeta Għawdxi huma versi li huma sempliċi u profond fl-istess ħin u għalhekk hemm drabi meta jfakkru sewwa fil-versi ta’ patri Marjanu Vella. F’poeżiji oħra jitħaddmu versi iqsar u għalhekk ritmi aktar mgħaġġlin u l-poeżija tinħass iktar bħala logħba bil-kombinazzjonjiet infiniti tal-kelma fil-vers. Il-versi tas-sebgħa u tat-tmienja jixbhu lill-iskali tal-pjanu: Bezzina jirrepetihom spiss u huma s-sisien tal-poeżija tradizzjonali.

Metrikament, Bezzina juża l-aktar l-istrofa tal-kwartina, bir-rima mqabbża (ABĊB), u l-vers maħlul (mela l-vers tal-ħdax mingħajr ebda rabta ta’ strofa jew rima). Anki hawn il-versi ta’ Bezzina jfakkruni fil-perfezzjoni tal-iskali tan-noti mużikali. Huwa ma jridx biss iwassal messaġġ, jikxef dak li hemm jitturmentah ġewwa fih; Bezzina jibni l-versi, jesperimenta bl-istrutturi paralleli, regolari, bir-ritmi, bil-waqfiet u l-ħsejjes tal-kliem differenti li jħaddem. Xi drabi jħaddem ċerta simmettrija fil-binja kemm prosodika-metrika, kif ukoll sintattika u lessikali (ara Fix-Xtajta). Lingwistikament Bezzina jħaddem ilsien dinamiku fejn iħallat b’mod bilanċjat l-element Semitiku (mela kliem ta’ oriġni Għarab) mal-element Romanz (kliem li ġej mit-Taljan jew mill-Isqalli). F’din it-taħlita ekwilibrata Bezzina jidher bħala poeta tas-sengħa u jurina kemm il-Malti huwa lsien għani, idoqq għall-widna u għalhekk huwa addattat għall-poeżija.

Kif rajna f’ġabriet poetiċi ta’ Bezzina tal-imgħoddi, ir-reġistru lessikali li jaħkem huwa fuq kollox dak li jintrabat mal-baħar. U dan żgur ġej mill-fatt li l-poeta huwa abitant ta’ gżira ċkejkna fejn il-baħar huwa preżenza dominanti.

Naraw lil Bezzina bħala dak li għandu bagalja mimlija kliem marbut ma’ reġistri partikulari li jirrepetu ruħhom fil-poeżiji li jikteb. Għalhekk f’ċertu sens dawn huma poeżiji li jridu jinqraw waħda waħda, imma mhux wara xulxin u f’nifs wieħed. Inkella tibda tinnota ċerta ripetizzjoni li tista’ tkun monotona sa ċertu punt. U din il-monotonija tista’ tirrifletti inkonxjament il-fatt li għalkemm il-ħajja hija fluss kontinwu, fl-istess ħin hemm moviment oppost li jirrendiha immobbli. Biex jikkompensa għal dan, Bezzina jvarja r-ritmi bħalma jvarjaw il-waqtiet meta jikteb il-poeżija.

Hemm drabi meta l-poeżija tinftiehem bħala logħba bil-kliem. F’M’Hemmx Aktar x’Nikkumbattu Bezzina jilgħab b’għadd ta’ paradossi:

"M’hemmx aktar x’nissaportu,

is-sajf, u waqa’ l-ksieħ,

il-jum, u d-dlam infirex,

il-kalma u qam ir-riħ.”

Hemm kliem daqskemm hemm misteri fl-univers. Hemm il-ġdid daqskemm id-déjà vu fil-versi ta’ Bezzina. Iktar kemm jikteb u jesperimenta b’kombinazzjonijiet u strutturi sintattiċi, metriċi, prosodiċi, morfoloġiċi u lessikali differenti, iktar joqrob lejn it-tifsira moħbija li tagħha huwa fittiex solitarju (Ismagħha l-Kelma). Il-poeżija bħala eżerċizzju rigoruż ta’ strutturi simmettriċi jew paralleli nerġgħu narawha f’Mas-Sħab. Narawha wkoll f’Ta’ Tfal fejn Bezzina jikteb dwar it-tliet fażijiet tal-ħajja tal-bniedem (tfulija, irġulja u xjuħija) u kull fażi jillimitaha għal waħda mit-tliet kwartini li jibnu l-poeżija. L-istruttura anaforika f’Ridt Tagħżaq donnha trid tirrifletti x-xewqa insistenti tal-bniedem li jagħmel “mitt elf ħaġa”.

Tematika:

Charles Bezzina huwa poeta profond. Jikteb dwar il-ħajja f’din id-dinja, li bosta drabi tidher bħala solida, imma jfakkarna li hija realtà li tiċċarrat minn jum għall-ieħor. Il-poeta jwissina kontra dak li hu fieragħ u illużjoni, filwaqt li quddiem il-ħsieb tal-mewt hemm il-"qalb mudlama” u l-biża’ (ara Jista’ Jkun). Spiss jaħkmu elementi bħalma huma d-dlam, is-skiet u l-għajbien tal-jien. Dan jintrabat mal-poeżija Eżistenza: hemm preżenti l-ħin kollu l-għarfien tal-bniedem bħala ħolqien vulnerabbli, mitluf f’nofs "baħħ inkalkulabbli!”. F’L-Eżistenza Tagħna mbagħad l-eżistenza tinftiehem bħala mixja jew tfittxija, misjuqa mid-destin. Id-destinazzjoni hija s-sejba aħħarija ta’ dak li hemm fejn? Forsi dak li hemm lil hinn?

Naraw f’din il-ġabra lil Bezzina bħala l-poeta li daħal fil-ħarifa ta’ ħajtu; daħal ukoll iktar ’il ġewwa fis-sigrieti maħżunin fil-baħar u fil-ħolqien naturali. Il-poeta li qed jikber fiż-żmien jidher ukoll f’Dalgħodu Ġbart: jikteb, “Dalgħodu ġbart is-snin għaddiena tiegħi”. Hemm il-bniedem li jagħraf li l-ħajja għandha mill-istaġuni naturali, mela għandha kemm il-bidu u anki t-tmiem tagħha. Ir-ritmi li bihom Bezzina jiskandixxi jew iqejjes ir-realtà huma dawk tal-elementi naturali: l-istaġuni, il-baħar, il-qamar, it-tjur u l-bqija. Hemm drabi meta Bezzina saħansitra jilgħab ma’ ċerti elementi naturali daqslikieku kienu bnedmin huma wkoll (ara Se Niġbor). Il-mewġa u l-qamar jerġgħu jingħataw xejriet umani f’Illum Imħasseb: li jiġri hu l-fatt li l-poeta jsib il-wens u l-kumpanija f’dawn l-elementi naturali. Il-mewġa ħabiba tieħu lill-poeta jimraħ fi spazji li għandhom mill-meravilji (ara Mewġa).

Anki l-mewt hi preżenza kostanti f’din il-ġabra poetika. Il-poeta li issa mmatura sewwa anki fis-snin jinsab bejn żewġ estremi: fuq naħa l-"ġrajjiet qodma” u fuq l-oħra l-eternità (ara Mal-Ilma tan-Nixxiegħa). L-għarfien tat-tmiem naqraw dwaru f’Meta: il-mewt tinħass f’versi bħal “nagħlaq dal-kapitlu”, “intemm nikteb dan il-ktieb”, “ndomm xi epitaffju” u “fuq l-irħama ta’ xi qabar”. Hemm l-għarfien li l-waqt tal-verità mhux daqstant ’il bogħod. Fil-mewt hemm l-iskoperta tal-verità anki għax il-bniedem isir parti mill-eternità (ara Ċimiterju). Il-poeta jħossu dejjem joqrob lejn il-punt aħħari, il-mewt. Imma dan hu anki l-waqt mistenni għax hu l-waqt tal-epifanija, tal-għarfien, il-waqt meta imgħoddi, preżent u ġejjieni jsiru ħaġa waħda (Bħal Għabra). Dan jinħass ukoll f’Ix-Xemgħa Qiegħda: anki hawn t-tmiem hu fir-realtà bidu ta’ stadju ieħor li se jwassal "mid-dlam għall-infinit”.

Hemm ukoll il-versi tat-twemmin bħal X’Hemm Fija: din hija poeżija-talba fejn Bezzina jindirizza lill-Mulej u jitnebbaħ minn episodji partikolari tal-Vanġelu biex ifittex eżattament x’hemm mistur ġewwa fih. Il-fidi hija dik li ssaffi u tberraħ "l-għeruq minn kull moffa”. F’Hemm Bezzina jinsisti fuq in-negattiv fuq livell grammatikali: "mhux”, "mingħajr”, "qatt”, "ħadd”, "ma tgħallimtux” u "ma nafux”.  Forsi dan jindika x-xewqa eterna tal-bniedem li jsir jaf lil Alla? Bla ma jissemma b’ismu Alla bħal jinftiehem bħala preżenza kostanti li lil Bezzina isserrħu, tibdillu d-dlam f’dawl u l-ilment f’hena (ara Bla Ma Għedtlek). Alla huwa anki dak li jaħfer u jinsa l-ikrah u l-ħażin (Il-Ħniena t’Alla). Versi tat-twemmin oħra fejn Bezzina jitnebbaħ minn episodji bibliċi partikolari huma wkoll Ħallini Nixxuttalek: bħat-twemmin anki l-poeżija għandha mill-ingwent li jdewwi r-ruħ. F’In-Niċċa Bezzina jikteb dwar dawk il-mumenti tempestużi u xitwin li jolqtuh minn ġewwa. Waqt dawn il-waqtiet jixgħel il-“fjamma” li hemm fin-niċċa ta’ ġo qalbu. In-niċċa terġa’ tissemma f’Taħt in-Niċċa: ħdejha (mela simbolu tal-fidi) l-poeta jsib ferħ, sliem, sabar u serħ. Versi oħra li jintrabtu mat-tema tat-twemmin huma Kull Meta Naqra: meta Bezzina jilmaħ “l-hena f’uċuħ foqra”, “l-morda ftit jitbissmu” u “s-sliema ... f’moribondi”, huwa jiftakar fil-Mulej.

Hemm versi fejn Bezzina jittratta l-istess tema tal-poetika. Fi Stajt Nifhem Hekk kif Qrajt (Lill-Professur Oliver Friggieri wara li qrajt il-ktieb “Fjuri li ma jiftħux”) Bezzina jirreaġixxi għall-kitba ta’ kittieb ieħor; apparti dan il-kitba tal-poeżija tinftiehem bħala tiftixa fil-ġewwieni tal-jien tal-preżent u anki tal-imgħoddi. Il-poeta jistenna li dak li tilef jerġa’ xi darba jsibu. Il-bogħod bejnu u bejn il-ħaġa mitlufa jipprova jimlieh bil-kliem billi jsawwar il-poeżija. Hekk biss itaffi ftit mill-vojt li hemm ġo qalbu (ara Id-Dgħajsa Tiegħi, Infittxek u Lilek). Mela l-poeżija tista’ tinftiehem anki bħala terapija: bis-saħħa tagħha l-poeta jikxef dak li hemm f’qalbu, iberraħ dak kollu li hu mistur (ara Irrid Immiss lil Qalbi). Imma dan l-aħjar li jseħħ huwa fis-“solitudni”, kelma rikurrenti fil-poeżiji ta’ Bezzina. Is-solitudni hija s-sigriet wara l-kitba ta’ dawn il-poeżiji kollha u anki s-sigriet wara t-twaħħid poeta-natura (ara wkoll Qed Jgħib il-Lejl).

Bezzina bħal jagħti awtodefinizzjoni tiegħu bħala poeta f’It-Tfajjel:

“Maqtugħ ’il bogħod mill-folla,

imbiegħed minn kulħadd,

ma jħobbx xalar u festi,

ma jrid li jara ’l ħadd.

Iħażżeż mal-art iebsa

xewqat u ħsibijiet,

itenni l-kliem ta’ qalbu

lir-riħ u lill-mewġiet.

Ma jlissen ebda kelma,

imwarrab jgħix fis-skiet,

fih jostor ferħ u diqa,

iross it-tqanqiliet.”

F’Il-Kelma Tiegħi jikteb ukoll:

“Il-kelma tiegħi, waħda,

fidila, għax mill-qiegħ,

tivvibra, tidwi dejjem,

minn qalb miftuħa għar-riħ.”

It-tiftixa tat-tfajjel innoċenti tal-imgħoddi ma tagħtix riżultati pożittivi f’Qaluli. Però, f’ċertu sens, Bezzina poeta matur għad għandu minn dak it-tfajjel tal-imgħoddi; illum, minflok jilgħab bin-numri tal-passju jilgħab bl-ittri u joħloq l-ilwien tal-poeżija, rifless ta’ “mewġ ħarkieni” li hemm ġewwa fih u li qatt ma jorqod. Anki f’Fuq il-Ponot ta’ Subgħajja naqraw dwar it-tematika tat-tifel li, din id-darba jogħla fuq ponot subgħajh biex jiskopri x’hemm lil hinn. Imma jiġi żmien meta jaħkmu l-għeja u anki l-uġigħ u hawn jinħass il-poeta li kiber u ma baqax it-tifel mimli bl-enerġija.

F’Meta tinħass ix-xewqa ta’ kull kittieb jew poeta li jiġi mogħti għarfien minn dawk ta’ madwaru. Hemm ukoll l-idea li l-kittieb jew poeta hu dak li jikteb. Mela jinftiehem hu jekk jinqraw jew jinftehmu kitbietu.

It-tema tal-poetika tinħass ukoll f’Tgħid Jien. Bezzina jistaqsi “Jien x’jien?” Jagħraf li għandu kemm mill-poeta, mill-pittur u anki mill-kompożitur: fit-tlieta li huma jaħkmu t-tifkiriet, il-malinkonija u n-nostalġija. Fit-tlieta wkoll hemm dik il-forza ħallieqa tas-sabiħ li jitwieled mill-uġigħ. Anki f’Jien Ombra Bezzina bħal iwieġeb għall-mistoqsija eżistenzjali “Jien min jien?” Jagħti definizzjoni multipla tal-“jien”; f’din il-poeżija jaħkmu l-affermazzjoni u ċ-ċertezza u mhux id-dubju.

Anki Ilma tintrabat b’xi mod jew ieħor mat-tema tal-poetika. Bezzina jikteb:

“Ġo fija l-ilma dejjem ġej bil-qawwa,

nisimgħu nieżel b’sabta kull mument,

imexxi ż-żrar, il-frak, il-ħsus ta’ qalbi,

u jibqa’ sejjer mgħaġġel mal-kurrent.”

L-ilma hawn huwa l-muża? U din l-ispirazzjoni hija marbuta mal-idea rikurrenti fil-versi ta’ Bezzina tal-irvell li spiss iħoss ibaqbaq ġewwa fih, irvell li jsib is-serħan tiegħu biss fil-ħolqien tal-poeżija.

Poeżija orġinali tassew hija Charlie Chaplin, mela ispirata minn dan l-attur famuż u importanti f’rabta maċ-ċinema mutu. Bezzina bħal jidentifika ruħu miegħu: fit-tnejn hemm il-poeta buffu, baħnan, imma hieni, ħanin, sinċier u rebbieħ.

F’Raxx tas-Silenzju hemm ukoll il-versi soċjali. Tislima hija eleġija soċjali ladarba tinkiteb f’rabta ma’ traġedja li seħħet fir-realtà (il-mewt ta’ sitt Għawdxin li mietu fil-kamra tan-nar fl-Għarb f’Settembru tal-2010). Mill-banda l-oħra f’Poppy Day jaħkmu l-aħmar u l-iswed ladarba tittratta t-tema tal-gwerra li magħha ġġib tixrid ta’ demm u luttu. F’Minn Bejn Bezzina donnu jfakkarna li l-ispazju dejjaq tal-belt illum ftit iħalli post biex tkun tista’ tinfiltra b’dawlha x-xemx; minflok jaħkmu l-“karozzi/ u t-tankijiet tal-petrol jinten”.

F’poeżiji oħra tispikka r-relazzjoni bejn il-"jien” u l-"int”, mela tinħass ukoll it-tema tal-imħabba. Bezzina jagħmel djalogu-monologu ma’ din il-preżenza (l-"int”) li hija waħda spiss elużiva iktar milli tanġibbli (ara Jekk Tordnali). Il-versi tal-imħabba huma ħafna wkoll f’din il-ġabra ta’ poeżiji. Hawn Bezzina bħal jinża’ mill-essri tanġibbli u fiżiku biex anki hu jsir preżenza elużiva li timraħ fi spazji mill-aktar varjati (ara Niltaqgħu). Hija fuq kollox imħabba espressa b’mod mill-iktar nadif u sinċier, imma spiss hija mħabba marbuta mal-imgħoddi (ara Tibqa’ x-Xewqa tal-Passat).

Ix-xbieha:

Fil-poeżiji ta’ Bezzina nassistu għal moviment kontinwu mil-litterali għall-figurattiv u viċiversa. Il-ħajja f’din id-dinja hija mifhuma bħala vjaġġ li spiss iseħħ fid-dlam. Il-fanal li jsemmi l-poeta huwa l-fidi, biex fl-aħħar isib l-eternità (ara Fis-Skiet il-Fanal). Il-bniedem jinftiehem bħala għasfur ċkejken li jfittex il-kenn kontra l-maltemp u l-irwiefen tal-ħajja "mqallba” (ara Żewġ Għasafar). F’Għajejna Niġġerrew il-jien imdawwar mill-baħħ hu l-istess gżejra (Għawdex) imdawra mill-baħar. Daqqiet oħra naraw lil Bezzina bħala l-gawwi li hekk kif tkun nieżla x-xemx jidħol ġol-għar u fis-solitudni jingħi u jgħanni dak li hemm mistur fl-ibgħad għerien tal-jien tiegħu (ara Hemm Ġebel). F’Nostalġja Bezzina jikteb, “Nerġa’ lura għan-nixxiegħa” (mela għall-bidu jew l-għajn), ladarba m’għadux tifel, imma dan jista’ jagħmlu biss permezz tal-poeżija. Dawn huma kollha prova tal-ixbihat friski, dinamiċi, sbieħ, naturali u ħajjin li jħaddem Bezzina, xbihat li spiss jintrabu mal-ambjent tal-baħar (ara wkoll Matul is-Snin, fejn jikteb “’Ma llum qed nersaq qajl lejn l-aħħar xtajta”; jew Nostalġija, fejn jikteb, “nogħdos fond mat-tifkiriet”).

Fil-poeżija Fix-Xtajta Deżolata tissemma t-"Theddida ta’ burraxka”. Hija burraxka li tagħti l-frott, u dan huwa l-ħolqien tal-poeżija.  F’Ir-Riħ huwa dan l-element li jonfoħ fil-ġewwieni tal-poeta, rifless ta’ ruħ li m’għandhiex serħan. Hemm il-makrokożmu anki fil-mikrokożmu, mela d-dinja ta’ barra, dik bla limiti, tinsab ġewwa qalb il-poeta: "U kollha jagħfsu f’qalbi, jqajmu rwiefen,/ buffuri ta’ maltemp u emozzjoni.” (Bħal Għabra) Dan jidher ukoll f’Hemm Spazju Kbir: dak li qabel Bezzina kien jiddeskrivi barra minnu, issa bħal jinternah jew isir parti minnu. Il-bniedem fih innifsu hu univers bla tmiem li fih wieħed jista’ faċilment jintilef. Dan narawh ukoll f’Hemm Dell Ħosbien.

Fil-kitba ta’ poeżija wara l-oħra Bezzina bħal jirnexxilu bil-mod il-mod "inħoll dejjem il-kobba ta’ ħajti” (ara Qed Jissaħħab is-Sema), biex meta jasal biex iħoll din il-kobba sħiħa jkun wasal fit-tarf ta’ din il-ħajja u b’hekk ikun qrib li jsib il-mistrieħ etern fil-mewt.

Il-bniedem jasal fi żmien meta jħares lejh u jilmaħ lilu nnifsu bħal "torri għassies,/ mitluf waħdu, jitbekka r-rovini” (ara Xewqat). Hemm ukoll ix-xbieha tal-ġnejna f’ħerba li ssir simbolu tal-ħajja tal-poeta: fit-tnejn hemm ħerba u nixfa (ara Fil-Ġnejna).

Il-poeta hu dak il-bniedem sensittiv li ftit iħalli għaddej bla ma jaqbad pinna jew lapes u jeternah jew iwaqqfu fiż-żmien billi jiktbu fuq karta. Huwa dak il-bniedem alert il-ħin kollu, maħkum spiss mill-muża li tiddettalu hi meta jikteb u meta jistrieħ (ara Thewdin). Il-ħajja tal-poeta titqabbel max-xmara ħarkiena u l-ilma ġieri (ara Ix-Xmara Tiegħi): it-tnejn iġorru magħhom dak kollu li jsibu quddiemhom. Kontra dan il-moviment li jkaxkar hemm ix-xewqa għall-mistrieħ.

Il-poeta jitqabbel mas-sajjied li jtella’ mill-qiegħ demgħat tal-imgħoddi (Dalgħodu x-Xemx). Ix-xbieha tas-sajjied terġa’ tidher f’Id-Dmugħ tal-Qamar: Bezzina jidher bħala s-“sajjied xiħ li fuq l-iskolli/ qed jibki solitarju b’nostalġija”, nostalġija ta’ dak kollu li għadda u ma jerġax lura; jifdal biss il-memorji li jinqabdu u jieħdu forma fin-“nassa” tal-poeżija.

Hemm drabi meta l-poeta jinftiehem bħala dik il-preżenza solitarja u inviżibbli li għandha wkoll mill-onnixxenza: xi drabi jħares minn fuq lejn dak kollu li jagħmel jew jifforma l-pajsaġġ naturali (Dalgħodu s-Skiet). Drabi oħra l-poeta jsir ninfa, mela ħlejqa li hija parti mill-pajsaġġ naturali u l-misteri li jġorr miegħu (Lilek). F’Ħorsien tas-Solitudni Bezzina jistħajlu preżenza astratta li ġejja mill-imgħoddi biex terġa’ żżur l-irkejjen marbutin ma’ avvenimenti storiċi partikolari.

Hemm drabi meta l-poeżija tissieħeb mal-pittura. F’Se Npittrek Kif Tixtieq l-element kromatiku (it-tħaddim tal-ilwien) huwa qawwi; huma lwien li ġejjin direttament mill-ambjent naturali.

Xbieha li tolqot hija dik li naqraw fi Vjolin:

“Nistħajjel il-vjolin mal-ħajt imdendel

bħal qisu Kurċifiss li għandu storja.”

U dan jerġa’ jfakkarna fir-rabta bejn il-poeta (li joħloq il-poeżija), Kristu (li bata fuq is-salib) u l-mużika (il-vjolin), kollha marbutin b’xi mod jew ieħor mal-idea tal-imħabba u s-sagrifiċċju.

Spazji:

Spiss jinħass li Bezzina jabita dimensjonijiet u spazji li jmorru lil hinn mill-kwotidjan u minn dak li huwa evidenti. Għajnejh jiftaħhom fid-dalma (ara Kif Taqa’ d-Dalma), meta għajnejn il-parti l-kbira tal-bnedmin ikunu magħluqin u b’hekk ma jarawx u ma jħossux dak li jara u jħoss il-poeta. Għalhekk il-poeta jgħaddi minn waqtiet li fihom iħossu barrani:

"Għad forsi ma jżernaqx il-jum u nifhem

li sirt esperiment f’dinja kumplessa,

barrani assolut li ħadd ma riedni,

 u fdal mitfugħ fil-ġenb tal-eżistenza.” (Eżistenza)

Fi spazji mwarrbin u partikolari Bezzina jirnexxilu wkoll jisma’ ħsejjes li bosta ma jisimgħux: hekk fi Tħammim jikteb dwar “il-lefqa tad-dagħbien”, “il-karba tal-għoljiet”, “id-diwi tas-smewwiet” u “il-ħsejjes kbar taż-żmien”. Il-poeta li kapaċi jara dejjem iktar lil hinn minn kollox u minn kulħadd jidher ukoll f’Ħarstek minn ġot-Tromba: u din il-kapaċità hija frott il-ħsieb imqanqal tal-poeta li jinfed “fi spazju qatt milħuq”. F’dawn l-ispazji solitarji jseħħu wkoll laqgħat speċjali u importanti li għandhom mis-seħer: “Illejla ser niltaqa’, nbus lit-tfaljla/ li xeddet libsa vjola biss għalija.” (Illejla Ser)

F’Neżisti Bezzina jitwaħħad ma’ dak kollu li hemm madwaru, imma hija interessanti l-assenza tal-bnedmin l-oħra. Hemm ukoll rabta qawwija mal-imgħoddi ("kappelli”, "leġġendi” u "gardjoli”), anki dan b’xi mod imbiegħed mill-għagħa tal-preżent. Dan jista’ jintrabat mal-“lirika qadima ta’ madwarna” li jsemmi  f’Illejla Nġabru Miegħi. Huwa anki dan li Bezzina jipprova jittraskrivi fil-versi tiegħu. Donnu jinsisti fuq dan it-twaħħid f’Ħarifa meta jikteb, “Se nitwaħħad ma’ djul in-natura,/ inħuf waħdi ma’ kemm mogħdijiet.”

Leħen Bezzina jibqa’ marbut mal-gżejra mdawra bil-baħar. Fuq naħa hemm il-kenn ta’ dak li hu ċkejken (il-bejta fuq is-sies u t-torri), fuq l-oħra l-ftuħ tal-baħar. Dan il-baħar huwa post il-misteri li ġejjin mill-bogħod. Spiss Bezzina jiċċaqlaq fi spazju fiżiku li jintrabat max-xtajta Għawdxija - jissemmew "is-salini”, "it-torri f’rovini”, ix-Xlendi -, imma anki mal-gżira Għawdxija in ġenerali: jissemmew "Toroq dojoq kollha mserrpa”, "id-djar qodma”, il-"barriera”, il-"kappelli”, il-"gardjoli”, in-"niċċa”, il-“wied”, il-“pjazza”, il-“funtana”,“il-kastell”, “it-turretti u s-swar għolja”, il-“batteriji”, u “il-bastjuni kbar tal-kavallieri”.

Hemm imbagħad fil-versi ta’ Bezzina spazji li jmorru lil hinn mill-fruntieri tal-gżejjer Maltin. F’Jekk Darba tissemma l-foresta. Għandu żewġ poeżiji fejn jissemmew l-Alpi u anki l-Lag ta’ Orta, it-tnejn fl-Italja. F’din tal-aħħar Bezzina jispira ruħu mill-ispazju tal-monasteru fejn isib atmosfera ideali: is-silenzju, is-solitudni u s-serħan. Dan minkejja li xi drabi s-skiet ifisser ukoll turment, niket u tbatija (ara Das-Skiet). F’Infittxek jissemmew il-muntanji, l-għadajjar, id-deżerti, il-boskijiet, imma anki spazji li jmorru lil hinn mid-dinja tal-bniedem, bħall-qamar, il-galassji, u l-univers. Il-poeżija Xi Ħadd tiftaħ bil-vers, “Xi mkien lil hinn max-xefaq skur u sielem”. Forsi dan kollu jintrabat mal-idea li għall-poeta l-ispazji tad-dinja li fiha jgħix il-bniedem mhumiex biżżejjed għax limitati? Bezzina għandu wkoll poeżija jisimha Vulkan: dan iġib miegħu tisfija, u l-lava u d-demm fl-aħħar mill-aħħar jinbidlu fi dmugħ.

Bezzina jibqa’ l-poeta romantiku li fil-bidu tat-tielet millennju jibqa’ joħlom, jittama, jemmen fl-imħabba, u jfittex il-mistrieħ fl-ispazji naturali, ’il bogħod mill-għagħa tal-bliet. Hemm ukoll fil-versi tiegħu t-tiftixa ta’ spazji ġodda, anki jekk dan jinvolvi ċerti riskji u kuraġġ. Għalhekk dawk li jikteb dwarhom huma wkoll spazji li jinsabu x’imkien bejn l-ispazji miftuħa bħall-baħar u x-xtajtiet, u dawk ġewwiena tar-ruħ u l-jien (ara Irħejna x-Xewqat). F’Kont Noħlom l-ispazji naturali jintrabtu ma’ elementi bħas-“silenzji spiritwali”, it-tifkira u l-armonija.

Naraw ukoll lil Bezzina miexi fi spazji estremi bħalma huma d-"dagħbien” u "xifer is-sisien” (ara Fid-Dlam Jien Sejjaħtilha). Il-vjaġġ li jagħmel Bezzina jmur f’kull direzzjoni: iseħħ kemm orizzontalment (bħal meta per eżempju għajnejh jimirħu dritti fuq il-wesgħat tal-baħar jew fuq “art kollha borra” – Fuq l-Alpi -, jew fuq ix-“xtajta deżerta” fejn hemm dak kollu li jeħtieġ – Ħdejn il-Baħar), kif ukoll vertikalment (bħal meta jerfa’ ħarstu lejn il-muntanji, il-kwiekeb jew l-għoljiet, jew iniżżilha biex jilmaħ id-dagħbien jew jinfed l-għerien). Spazju estrem ieħor huwa n-natura waqt tempesta: f’dan il-poeta jara l-ikbar spettaklu u ma jħossu bl-ebda mod imbeżża’, anzi għall-kuntrarju jħoss stagħġib u stennija. Jibża’ biss min-natura, anki f’dawn il-waqtiet tempestużi, min hu ’l bogħod minnha (ara Jekk Għadkom). Poeżija oħra fejn il-poeta jħossu mqanqal quddiem l-ispettaklu naturali (din id-darba l-ħmura tas-sema) hija Kull Meta s-Sħab Iħammar.

Għeluq:

Din il-ġabra poetika tieħu isimha mit-titlu tal-aħħar poeżija, li huma wkoll l-aħħar tliet kelmiet li jagħlqu dan il-ktieb:

“Għalhekk la tinkwetax, maż-żmien xi darba

ittiegħem għad iż-żiffa ta’ filgħodu,

tesplora u tifhem ftit minn dak li ġralek,

u tħoss li trid mill-ġdid ixxarrab wiċċek

bir-raxx ifuħ tal-mewġ, raxx tas-silenzju.”

“Silenzju” hija l-aħħar kelma tal-ġabra. Bħal donnu Bezzina jrid jgħid li wara dak kollu li qal u kiteb issa m’għad fadallu xejn x’jgħid iktar għax straħ?

Minn dan kollu wieħed jifhem li Raxx tas-Silenzju huwa wkoll qrara, jew anki stedina biex insiru nafu lill-poeta-bniedem fil-fond. Mhix biss ġabra ta’ poeżiji, imma hija qalb il-poeta li joffrihielna daqslikieku kienet ktieb mimli paġni, emozzjonijiet, delużjonijiet, ħolm u l-bqija. Hija wkoll titwila fil-labirint ta’ moħħ il-poeta, titwila li twassal ukoll għal epifanija jew kixfa ta’ dak li hemm moħbi. Huwa għalhekk dmir il-qarrej li jisfolja paġna paġna din il-ġabra u jiskopri dak li hemm mistur f’ruħ u qalb Bezzina bniedem u poeta.

(April 2012)

                                                                

META TKELLIMNI HI... ta' Therese Pace

Din ta’ Therese Pace hija t-tielet ġabra poetika tagħha wara li fl-2003 ħarġet Arpeġġi (li bih kienet rebbieħa tal-Premju Nazzjonali tal-Ktieb, Taqsima Poeżija) u fl-2009 ħarġet il-ktejjeb b’poeżiji bit-Taljan bl-isem ta’ Sfumature. Therese Pace hija attiva ħafna fil-Għaqda Poeti Maltin u hija rebbieħa regolari ta’ konkorsi ta’ poeżija li jsiru kemm fuq bażi lokali kif ukoll barra minn Malta.

Meta Tkellimni Hi... tiġbor fiha 81 poeżija li jifirxu fuq 93 paġna. Din il-pubblikazzjoni għandha Daħla kritika tal-professur Charles Briffa bl-isem ta’ “Il-Vuċi tal-Poeżija f’Therese Pace”, u “Kelmtejn Qabel” mill-istess poetessa. Flimkien mal-ktieb il-poetessa nkludiet folja (li faċilment setgħet tagħmel parti mill-istess ktieb) fejn wieħed isib it-tifsiriet għal numru ta’ kliem li llum m’għadux jintuża daqstant imma li hija tuża fil-poeżiji tagħha.

Stil ta’ kitba:

Therese Pace hija poetessa li taf tħaddem b’reqqa u bi preċiżjoni r-regoli metriċi u prosodiċi tradizzjonali (it-trisillabu, is-senarju, is-settenarju, l-ottonarju, in-novenarju, l-endekasillabu, daqqiet id-doppju senarju jew id-doppju settenarju; il-kwartina u r-rima mqabbża), imma tikteb ukoll u b’kumdità bil-vers ħieles. Ma’ dan tal-aħħar jintrabtu ħafna r-rimi u r-ritmi ġewwiena, imma anki alliterazzjonijiet varji. It-tradizzjonali li jintrabat mal-modern jidher f’Perfett ma Kontx, fejn il-poeżija għandha l-forma metrika tas-sunett Taljan (żewġ kwartini u żewġ terzini), imma prosodikament jitħaddem vers mhux tas-soltu, dak ta’ tlettax-il sillaba. Hemm drabi meta Pace tħaddem il-vers maħlul, mela poeżija magħmula minn endekasillabi bla ebda rabta ta’ rima jew strofa (ara Ħalliem). Il-kitba u l-ħolqien tal-versi għal Pace jinħassu bħala għodda f’idejn bniedma tas-sengħa. Il-poeżija tinftiehem bħala bottega fejn il-vrus jinħadmu b’imħabba, sabar, għarfien u dedikazzjoni.

Hemm drabi meta anki fit-tħaddim tal-prosodija tradizzjonali, it-tip ta’ vers li tuża jintrabat mat-tema: hekk ritmikament is-senarji u n-novenarji li tħaddem f’Is-Sejħa tat-Tnabar ifakkru fl-istess ritmu tat-tnabar. F’każi bħal dawn hemm il-kelma li tinstema’ wkoll, mhux biss li tfisser. Mela l-kelma li bil-ħoss tagħha tagħti gost, tpaxxi l-widna u forsi toħloq ukoll xbihat viżivi jew udittivi f’moħħ il-qarrej. Drabi oħra Pace bħal timita l-għana popolari (ara Kelma Ħelwa) jew il-kurunella  (ara Qasba Żejt).

Ir-ritmu tas-senarju jerġa’ f’Fil-Kobor ta’ Ħolmtu, fejn Pace turi ħakma assoluta tal-ilsien Malti fuq livelli differenti: semantiku, ritmiku u udittiv. Il-logħob bil-kliem f’rabta mal-istedina għall-ħsieb profond narawhom fi Qfieli meta tikteb:

“issa li m’għadekx,

m’għadnix,

neħħejtli l-jedd li nkun

issa li m’għadnix,

ma nafx qattx kont,

għadx nista’ nerġa’ nkun”.

Anki f’Madrigal jinħass li l-għażla tal-kelma u l-mixja ritmika għandhom minn żifna li tingħoġob minn bosta imma tinftiehem mill-ftit. Fil-lingwaġġ imħaddem minn Pace hemm xi ħaġa li twasslek dritt fil-fond tar-ruħ fejn jaħkmu ħwejjeġ li jistgħu jiġu deskritti imma mhux mifhuma.

Lessikalment tħaddem taħlita ta’ Malti Semitiku (xi drabi anki arkajku) kif ukoll Romanz, u drabi oħra Anglo-Sassonu. Bis-saħħa tad-dimensjoni mużikali tal-element Taljan Pace jirnexxilha faċli tilgħab bir-ritmi u r-rimi tal-kliem imħaddem minnha: dan jinħass sewwa fil-poeżija Intermezz fejn għandna rima permezz ta’ kliem bħal “kanċelli/ furnelli/ deċibelli”, “klandestini/konfini”, u “l-inizjali/materjali”. Jinħass ukoll f’One Way Traffic bi kliem bħal “affett/dwett/ krippett/ minwett/effett/pirwett” u “fina/ballatina/konkubina”. Ta’ min jgħid ukoll li Therese Pace għandha bosta poeżiji b’titli magħmulin minn kliem bl-Ingliż. Għalhekk meta taqra l-versi ta’ Pace trid tkun il-ħin kollu fuq ponot subgħajk, moħħok hemm. Ċertu kliem li tuża jinsab fl-estremi: fuq naħa dak Romanz akkademiku, fuq l-oħra l-Malti safi li għandu tifsiriet li jmorru anki lura fiż-żmien imbiegħed. Mela dawk ta’ Therese Pace mhumiex poeżiji għal kulħadd: il-qarrej irid ikollu bagalja lingwistika u kulturali wiesgħa.

Fil-poeżija Mewġ tinħass is-saħħa tal-verbi (moviment) fuq naħa, u tal-aġġettivi (forza deskrittiva) fuq l-oħra. Huma żewġ elementi ewlenin fil-poeżija ta’ Therese Pace in ġenerali.

Bħala reġistri lessikali daqqiet tissellef mid-dinja konsumista: hekk f’Maternità tuża kliem li jitbiegħed mill-qasam poetiku tradizzjonali imma li jinħass f’postu fil-kuntest tal-vers ħieles li tħaddem (kliem bħal “karus”, “riskju”, “garanzija”, “irċevuta”, “rikumpens” u “azzard”). Hemm drabi meta Pace issemmi l-allat u l-kreaturi tad-dinja antika jew klassika bħal Zew, Venere, Meskhenet, Tawru, Apollo, Ma’at, Kali, Atena, Hades, u Afrodite.

Reġistru lessikali ieħor għal qalb il-poetessa huwa dak mabut mal-ambjent tal-baħar: "bekkum”, ”jogħdos”, ”brankutli”, ”dgħajsa”, ”ħalla”, ”mewġa”, ”dniefel”, ”xtajta”, "baħar”, "ħalla”, ”perli”, ”xatt”, ”imbatt”, “qdif”, “moqdief”, “port”, ”mewġ qammies”. Il-mewġ jieħu l-ħajja u jingħata ruħ u burdati estremi mill-poetessa fil-poeżija Mewġ.

Il-poeżija Baħrija d-Dgħajsa, maħduma bl-endekasillabi mqegħdin fi kwartini bir-rima mqabbża (ABĊB), għandha minn Il-Ġerrejja u Jien ta’ Dun Karm Psaila, imma fiha jinħassu wkoll kurrenti moderni fit-tħaddim tax-xbieha u anki ta’ ċertu lessiku.

Il-parodija tinħass f’poeżiji bħal Maternità u anki Sanction Letter: f’din tal-aħħar il-ħajja hija ppreżentata bħala kuntratt b’dikjarazzjonijiet, riservi u kundizzjonijiet.

Xbieha:

Fil-poeżija ta’ Therese Pace l-letterali jsir metaforiku bla ebda sforz. Ninnutaw l-isbuħija tax-xbihat li jissawru waħda wara l-oħra b’mod naturali, donnok qed tassisti għal pellikola li filwaqt li toffri gost fuq livell viżiv u udittiv, tħallik attent biex ma titlef l-ebda dettall evidenti jew inqas evidenti (ara Obelisk). Fuq livell metaforiku u figurattiv Pace tħaddem ukoll xbihat li għandhom mis-surreali, mela anki mill-pittura ta’ xi Salvador Dalì (ara Bħal Bekkum). Bħal pittur li jpinġi pajsaġġi li nafu bihom minn tiġribna imma li jagħtihom laqta ġdida, friska u oriġinali tant li jġagħlek tieqaf tiċassa lejhom u tiflihom, hekk huma wkoll il-poeżiji u l-lingwaġġ dinamiku ta’ Pace. Din tagħha hija għalhekk tip ta’ poeżija li timxi parallela mal-poeżija Ewropea kontemporanja.

Ix-xbihat ta’ Therese Pace għandhom minn dak li seħħ xi darba, ’il bogħod fiż-żmien, jew minn dak li tista’ tilmaħ b’kumbinazzjoni u f’leħħa ta’ berqa, għax tkun ixxurtjat. Mhux kulħadd jista’ jgawdi minn din l-epifanija:

“Ratu f’għalqa qamħ

jaħfen f’kaxxa

l-ponn imrieżaq

misbuta

fuq xuxitha bandiera.” (Bidu)

F’Maternità naraw lill-poetessa bħala omm li tixtri tarbija. Mela t-tarbija tinftiehem bħala prodott li jinxtara, u l-omm bħala klijent sodisfatt.

Ix-xbieha tat-tarbija terġa’ tixref f’Teorija: il-poetessa timmaġinaha quddiem tarbija tat-twelid li għandha miċ-ċokon u mill-kobor fl-istess ħin. Fiċ-ċokon tiegħu l-bniedem hu misterjuż u kbir daqs l-ikbar ħolqien. F’rabta ma’ dan u mat-teoriji tal-matematiku u astronomu Ingliż Fred Hoyle, Pace tikteb hekk fl-istess poeżija:

“Jekk int bħal Hoyle, kurjuż, qed tfittex it-tweġiba

għal jekk il-kożmu fil-ħolqien

kienx xi splużjoni-ħabta stratosferika ta’ darba

inkella jibqax għaddej mingħajr waqfien

tfittixx risposta fl-ajru mimli stilel iroxxu l-frak fiddien

staqsiha ’l dit-tarbija, tgħidlek li t-teoriji

jgħoddu t-tnejn u kullimkien!”

Il-poetessa li tikteb dwar il-mara kreatriċi narawha anki f’Matriċi. Fil-ġuf hemm “sigriet is-sopravvivenza”.  F’Qalb l-Irmixk Pace tuża lingwaġġ marbut mal-qasam tal-kompjuters biex fl-aħħar mill-aħħar tasal għal aspetti intimi u emozzjonali li jittrattaw ir-relazzjoni bejn l-omm u l-iben.

Fil-poeżija Artist Pace tħaddem 7 similitudnjiet fl-ispazju ta’ 22 vers, apparti xbihat oħrajn: “Bħal baqqun f’idejn naġġar”, “Bħal żgorbja tgħawwar b’berrina miġnuna”, “Bħall-bżieżel maħluba”, “bħat-tina mħollija biex teħla jitqadded”, “bħal Shylock ilħiħa”, “bħal mummja bbalzmata”, biex imbagħad ittemm l-istess poeżija hekk:

“Għalhekk poeta mixgħul

Minkejja r-raddi, bħall-Chianti jitjieb.”

Metafora oriġinali hija dik li  naqraw f’Meta Tkellimni Hi...:

“Ukoll fid-dlam tal-lejl qalbi tgħallimni

għax ma taqrax bl-għajnejn. Taqra bi

braile l-istint....”

Similitudnijiet effettivi oħra naqrawhom f’Fil-Ħarem Koloss: “Krexxent/ bħal qarn ta’ buflu”, “Bħal fakir,/ mill-atriju tal-lejl”, u “bħal żafiri ngastati,/ il-konkubini mijopiċi”.

Hawn il-poetessa qed tirreferi għal dak il-waqt meta tinħakem mill-muża. Dwar din l-istess poeżija Therese Pace tikteb hekk: “Fil-Ħarem Koloss tittratta dwar is-sema ( ċeruljan=tas-sema) bil-lejl meta joħorġu l-kwiekeb u l-qamar u nistħajlu donnu xi ħarem fejn il-kwiekeb huma s-sefturi tal-qamar u kollox idur miegħu u meta jaqduh f’li jkollu bżonn matul il-lejl  waħda waħda jintfew (jitfulu d-dwal tagħhom) u jirtiraw fil-kmamar tas-sefturi (għal meta jisbaħ mill-ġdid).”[i] F’Perfett ma Kontx tiddefinixxi lilha nnifisha bħala “artist maħtuf fl-azzjoni”. F’L-Għemil it-Tajjeb l-arti tinftiehem bħala forġa, passjoni, ambizzjoni u ħila. Dwar il-muża tikteb ukoll fi Ħsieb: Pace tittratta l-passaġġ mill-ħsieb li jsir kelma li ssir poeżija. Il-ħsieb skond Pace jikber bħal frotta biex fl-aħħar il-poeta jieħu s-sugu tiegħu, sugu ħelu. Imma biex titnissel il-poeżija hemm bżonn tas-silenzju mifhum bħala seħer, seduċenti, intraprendenti u,

“F’għemilu elokwenti. Intelliġenti.

fil-pjiegi ta’ lbiesu jsorr l-armonija,

jiffriża l-mumenti.” (Is-Silenzju li Jsaħħarni...)

Hawnhekk Therese Pace jirnexxilha tagħti ruħ, tirrendi uman, lill-istess silenzju, element mill-aktar astratt. Anki l-fantasija hija umanizzata fil-poeżija Fantasija: dwar ir-relazzjoni bejn poeta u fantasija l-poetessa tikteb, “Ħabbejtha u ħabbitni./ Uliedna: sunetti, fjuretti ta’ kliem.”

Dwar dan tikteb ukoll f’Tiġġerra ma’ Djulek...: din hija poeżija prodott ta’ min għal waqtiet jinħakem kompletament mill-alla Muża u jniżżel kliem li jitwieled f’dimensjoni biex jeħodna f’oħra lil hinn minn dik li mdorrijin ngħixu fiha.

Ix-xbieha tan-nar narawha f’bosta poeżiji ta’ Pace. In-nar bħala ispirazzjoni narawh f’Madrigal (”Fil-maġmar tal-bniedem/ l-inġiesa tirsipla/ ittektek fjammata, tiħmar.”) Hemm in-nar tal-Lampieri tal-Maqdes: dawn huma versi (imsejsa fuq it-trisillabu)  li għandhom kemm mis-sagru kif ukoll mill-profan - hemm il-maqdes fuq naħa u d-dimensjoni erotika fuq l-oħra. In-nar jew fjamma bħala metafora tal-imħabba narawhom f’Issa: “Issa li nżifen/ il-ballu alaternu/ mar-ritmu mewġien...”; iktar ’il quddiem tissemma “il-fjamma tar-ruħ”. L-enerġija li xi darba kienet, illum ma fadal xejn minnha. Is-sagru u l-profan jerġgħu jinħassu f’Agape II: hija poeżija magħmula minn versi mgħobbijin bi xbihat mill-isbaħ marbutin ma’ spazju li jista’ jkun maqdes primittiv jew knisja.

Il-ħajja f’Fil-Ġnien tal-Okkażjoni tinftiehem bħala “passaġġ it-tranżizzjoni/ fil-ġnien tal-okkażjoni”. Ladarba l-bniedem jitwieled, irid jaħtaf l-okkażjoni jew inkella jibqa’ b’xejn. Dan jintrabat ma’ dak li tikteb dwar il-ħolm tal-ħajja f’Perfett ma kontx:

“X’ħabta għandu jnin il-ħolm, jitbiel, jeqdiem, jisfaxxa,

F’nofs leħja jħalli l-bniedem isorr ħolmtu fil-kaxxa.”

Il-ħajja tinftiehem bħala rota f’Rota: mal-bieraħ il-poetessa torbot ix-xewqa għall-ħelsien, filwaqt li mal-lum torbot in-nostalġija għal dak li kien, jew forsi, għal dak li ma nifhmux. F’Il-Ħajja... l-poetessa tikteb, “Il-ħajja/ tilqima/ bi brokk l-altruwiżmu/ fil-ġnejna tax-xewk”.

Imbagħad f’Apis Mellifera Pace ssir naħla, jew tumanizza lil din il-ħlejqa ċkejkna, u permezz ta’ deskrizzjonijiet u xbihat mill-isbaħ tagħtina stampa ta’ jum minn tagħha.

F’L-Iblah Pace tħaddem xbieha oħra meta tikteb dwar il-fatt li kull bniedem għandu s-setgħa li jagħżel destinu: “Agħżel li trid mill-ġabarrè/ la t-trattament ingħata/ imbagħad tisħetx xortik/ kuntent jew indannat...”

Tematika:

Fost it-temi li Pace tikteb dwarhom hemm dik li tittratta l-mewt, mela tmiem il-bniedem (Bħal Bekkum). Dwar l-idea tal-jien li jdub fix-xejn, jinħall u jintreħa sa ma jsir irmied tikteb fi Qfieli. Dwar dan id-destin tal-bniedem tikteb ukoll fi Graffiti. F’Dixxendenza naqraw li l-poetessa hija konxja tal-fatt li hija parti minn fil li għandu l-bidu fl-imgħoddi u tarfu x’imkien fil-ġejjieni. F’Ma’at il-poetessa tagħraf li hemm forzi li jmorru lil hinn mis-setgħa tal-bniedem u li jitqabdu bejniethom. Drabi l-poetessa għandha mit-“tokki mtaqqlin tat-trapassjoni” u mill-“iljun imlebleb”, drabi oħra tixtieq l-innoċenza u li titnaddaf mit-“tidnis”.

Therese Pace tikteb dwar “id-dmir favur il-ħajja” (mela kontra l-abort, f’Matriċi); timmaġinaha prostituta f’Wara l-Bibien Magħluqa. Drabi oħra tikteb dwar il-ħajja rutina (u medjokri?) ta’ ħaddiem medju li fiha hemm id-diżillużjoni u r-rassenjazzjoni fl-istess ħin (ara C.V.). Hekk kif il-bniedem jitwieled tibda t-taqbida tal-ħajja:

“Illum jibda t-tiġrif, il-qdif,

taqbida kontra r-rimi sat-tarf inkrepattiv,

f’idejha l-moqdief li jwassal għat-telfien

inkella li jsorġiha salva f’port is-sliem”. (Teorija)

Dwar il-poeżija Pace tikteb li hija “gost” u “turment”: gost li ġej mill-fatt kif tinstema’ l-poeżija; turment ladarba mhi xejn sempliċi, imma kumplessa (ara Zokkra tal-Kubu).

Therese Pace tikteb spiss dwar l-istat ta’ omm jew il-maternità. Dan jidher f’Maternità, Matriċi u anki Għax l-Omm... Din hija poeżija li għandha kemm mill-eleġija (għax titkellem dwar il-mewt) u anki mill-enkomjastiku (tifħir). Jissemmew bosta elementi li jiddistingwu lill-omm bħalma huma l-affett, il-ħolqien, il-ħniena, il-paċi u l-ġenwin. Ladarba tħalli din id-dinja l-omm takkwista dimensjonijiet universali.

Min-naħa l-oħra Therese Pace tikteb ukoll dwar il-mara li taraha bħala ħlejqa ta’ estremi u ta’ potenzjal enormi. Hekk fost l-oħrajn naqraw f’Mara: “Fraġli bħall-ħġieġ” imma “soda bħall-blat”; “il-frott t’Eva u Marija” u “taf tħott kastell, inkellha ssejjes binja”, u hija “nagħġa u xitan”, imma fuq kollox “tnebbet xtieli mgħargħara fit-tixbih/ mirakli kbar ta’ mħabba fit-turija.”

Apparti l-abort (f’Matriċi), Pace tittratta t-tema soċjali anki f’poeżija bħal Nenia Afgana fejn tħoss l-għatx għall-ġustizzja u tħossha anki ttraduta minħabba l-ħażen u n-nuqqas ta’ ġustizzja fid-dinja, biex fl-aħħar tispiċċa dil-poeżija hekk: “tgħid forsi.../ tgħid forsi hemm fuq...?”. Anki Osè b’xi mod għandha s-saff soċjali tagħha għax Pace tikteb dwar l-opportuniżmu, ir-riskju u l-kisba aħħarija. Blasè tintrabat ma’ Osè: hija dwar dik li xi darba kienet imħabba imma llum ma ħalliet xejn ħlief ġrieħi jew bruda. Mela tema tagħha tista’ tkun id-divorzju. Reġgħu Tqasqsuli l-Ġwienaħ hija kontra l-intolleranza u ċ-ċensura li jxekklu l-libertà tal-artist, mifhum bħala spirtu ħieles. F’Solstice tikteb dwar il-modern u l-artifiċjali (il-“laser”, “projezzjoni ġenerata,/ disinteressata”) u l-antik u n-naturali (l-“ekwinozju”, id-“dolmen u menhir”). F’tal-ewwel tilmaħ indifferenza u diżinteress; f’tal-aħħar tilmaħ “rikonoxxenza/ u solidarjetà/ monumentali” u rabta mal-“antenati” u l-“primordjali”. Ta’ natura soċjali hija wkoll il-poeżija Rubini. Anki hawn tinħass il-parodija ta’ ċerta klassi:

“Qaluli,

dawn ixirka ntellettwali

ta’ maturità fiskali

jiġru wara l-ideali.

Bil-għodod tal-mestier

fl-attaché case,

miż-żgħar sal-kbar,

sebgħa u għoxrin,

wieħed wieħed deħlin

iħaffru fil-minjiera.”

Logħba hija dwar il-logħba tal-poter, it-tirannija fuq naħa, u d-dgħajjef u l-ippersegwitat fuq l-oħra. Tinħass sewwa l-protesta min-naħa tal-poetessa, l-aktar meta taf li tagħmel parti minn “dinja ċassa, egoista,/ tistgħall kif jaqbel lilha s-sitwazzjoni.” Kontra t-tirannija, it-terrur u l-inċiviltà hija wkoll Eleġija, iddedikata lil poetessa li qrat fil-beraħ il-versi tagħha fl-Afganistan. Il-poeżija tal-impenn narawha wkoll f’Supplika: Pace tikteb kontra l-mibegħda, l-indifferenza u l-arditiżmu. Il-poeżija hawn tinftiehem bħala duwa jew xarba mirakuluża kontra dak li jibdel lill-bniedem f’ħażen.

Dwar l-għarqa ta’ mijiet ta’ immigranti irregolari li jaħarbu minn pajjiżhom tista’ tfakkar il-poeżija Tagħrafha, Ma, minn Qillitha. Tieħu l-forma ta’ konverżazzjoni mistħajla bejn iben li miet fuq il-baħar u ommu muġugħa.

L-għemil it-tajjeb jintrabat mal-prodott tal-artist, u dan jitpoġġa f’kuntrast mal-“ħażin li jiffanfra/ bih innifsu bla ma jistħi.” (ara L-Għemil it-Tajjeb) Fl-istess poeżija Pace tikteb dwar in-nuqqas ta’ apprezzament ta’ xogħol l-artist:

“Ftakar artist, li jekk tagħtiha l-lala

sew jekk b’għira jew b’vizzju,

id-dinja xkupa u pala.”

Poeżija ambjentalistika, ta’ impenn u protesta kontra l-indifferenza tal-imprendituri quddiem il-qirda tan-natura hija Imbagħad Min? Pace tfakkar li għall-flus il-bniedem ibigħ l-istess saħħa u ġejjieni tiegħu. Il-flus li warajhom jagħma l-bniedem jissemmew indirettament ukoll fi Fdal ta’ Missier: Pace tidħol fi ħsieb dan ir-raġel li jinsab mixħut f’sodda qed jieħu l-aħħar nifsijiet tal-ħajja: huwa ż-“żiemel li jinsa kif jippinna/ għax jimmansah iż-żmien”. Id-dinja reali tasallu mill-bogħod imma tasallu, u l-ħsieb għadu b’saħħtu. Qrib dan il-moribond hemm l-indifferenza ta’ “ulied tal-kartapesta,/ samaritani tal-ħabbagozz/ iħokku ndifferenti miegħi/ aljenati bit-tħambiq ta’ piazza affari.”

Tema jew motiv rikurrenti fil-versi ta’ Therese Pace hija l-erotiżmu rfinat. Dan jidher f’Ballambrott, bl-imħabba li tistaħba wara l-metafora ewlenija:

”Għamiltek ballambrott tal-anġli sagri

jiffanga f’ta’ xbubiti l-pussess

u biex xewqati qtajtli tlabtni, darba,

nagħtik mingħajr riżervi lili stess.”

L-erotiżmu fin nerġgħu nassistu għalih f’Obelisk: “taħt il-kaptelli ta’ qaddu obelisk tal-bellus/ tistrieħ fis-sliem xbubiti skeletrata”. Imbagħad f’Agape tikteb dwar l-eros u l-agape, iż-żewġ faċċati differenti tal-imħabba, xi ħaġa li ttratta wkoll Papa Benedittu XVI fl-enċiklika Deus Caritas Est. Hemm ukoll l-imħabba bħala wġigħ, argużin, “gost skabruż”, saħansitra “ferm agħar mill-kankrijiet” li naqraw dwarha f’Cut Out. Dwar l-imħabba u l-ħakma tagħha huma wkoll Ħabs u Konċistorju. F’Deserter naraw l-imħabba bħala ġugarell, anki f’idejn il-“bużulottist”, mela hija dwar min jilgħab bis-sentimenti tal-imħabba. Fil-poeżija Fil-Ħarem Koloss Pace tiddeskrivi b’mod oriġinali ritwal ta’ mħabba: “Brimbtu setgħana/ l-adrenalina/ f’għanqbuta msaħħra tinseġ/ qabel, fuq lożor in-nida,/ moqdi jimtedd.”

Għeluq:

Meta Tkellimni Hi... hija prova solida ta’ kemm Therese Pace għamlet passi ’l quddiem fil-kitba tal-poeżija minn mindu ħarġet l-ewwel ġabra poetika tagħha fl-2003, Arpeġġi. Pace hija poetessa li taqra l-ħin kollu l-poeżija kemm ta’ poeti Maltin oħrajn kif ukoll barranin. Dan żgur li għenha żżomm il-pass mal-kitba tal-poeżija kontemporanja, poeżija li għalkemm mhix faċli - anki għax bosta drabi għandha mill-ermetiżmu fis-sens li l-lingwaġġ li tħaddem jieħu spiss tifsiriet enigmatiċi - għall-qarrej li huwa persistenti taf tkun poeżija li toffri sfida u sodisfazzjon fl-istess ħin. Personalment inqis li din il-ġabra poetika ġdida tagħha tkompli tqiegħed lil Therese Pace fost il-poeti Maltin kontemporanji ewlenin.

Patrick Sammut

---

[i] F’ittra elettronika li l-poetessa bagħtet lili fil-11 ta’ April 2012.