Din hija t-tieni edizzjoni tar-rumanz Il-Kittieb, wara li ħareġ għall-ewwel darba fl-1981. Huwa t-12-il ktieb li ġie ppubblikat
mill-ġdid ta’ Anton Grasso matul karriera ta’ 38 sena bħala kittieb. Huwa
rumanz ta’ 250 paġna ċirka, u li jinqasam f’20 kapitlu. Fl-aħħar paġni Anton
Grasso jinkludi għadd sabiħ ta’ kummenti kritiċi dwar il-kotba li ppubblika
matul il-karriera tiegħu ta’ kittieb mis-sena 1974, kummenti miktuba minn
kritiċi, ġurnalisti u kittieba oħra.
Żmien u spazji:
Anton Grasso jambjenta
l-azzjoni ta’ dan ir-rumanz lil hinn mill-geografija tal-gżejjer Maltin. L-ewwel
taqsima tiftaħ mill-ewwel b’sena u bi spazju partikolari: il-belt ta’ Ruma
fl-1978. Il-Vatikan jinsab f’sitwazzjoni diffiċli, il-Knisja taħt theddida. Jeħtieġ
li jintagħżel Papa ġdid wara l-mewt ta’ ieħor. Tinħass ċerta tensjoni fost
il-komunità Nisranija. Bejn l-ewwel u t-tieni kapitlu jgħaddu
x-xhur.
Fit-tieni taqsima l-awtur
joħodna x’imkien fl-Ingilterra fejn tgħix il-koppja Christopher u Marianne
Doversmith. Dan huwa spazju li jista’ jintrabat ma’ sitwazzjoni ta’ staġnar,
disperazzjoni u kriżi.
Fit-tielet taqsima nerġgħu
lura fil-belt ta’ Ruma. B’kuntrast mal-Ingilterra, dan hu spazju li jintrabat
ma’ opportunitajiet u ħajja ġdida. Jintrabat ukoll mal-idea tal-bidla, anzi bidliet,
li jseħħu fi Chris u li, għalkemm tħosshom, martu Marianne ma tistax tifhimhom
u tfissirhom.
Hemm waqtiet fir-rakkont meta
Grasso jagħtina indikazzjonijiet temporali ċari. Per eżempju, f’kapitlu 17
naqraw li Chris u Marianne ilhom diġà ħames ġimgħat f’Ruma. F’kapitlu
18 naqraw li l-koppja ilha Ruma xahrejn. Aktar tard tissemma d-data tat-23 ta’
Novembru, mela qed joqrob il-Milied.
Spazju partikolari huwa
l-uffiċċju ta’ Pa Daemon. Dan huwa l-ispazju fejn Chris Doversmith jieħu post
Pa Daemon u jakkwista dak li dejjem xtaq: l-ispirazzjoni vera u s-suċċess. Hawn
isseħħ xena surreali (f’kapitlu 17): tissemma l-quddiesa s-sewda u dak kollu li
jiġi magħha. Jintlaħaq ċertu anti-klajmakx biex wara kollox jerġa’ lura
għan-normal, jew għallinqas hekk jidher.
Hemm imbagħad l-ispazju
tal-knisja Kattolika li fih isseħħ quddiesa funebri. Huwa hawn fejn Marianne
bħal tara l-verità kif inhi u tifhem is-sitwazzjoni kerha li tinsab
fiha.
Il-bidla li sseħħ fl-ispazji
(inkluż l-uffiċċju tal-Prof. Lotarman) b’xi mod jew ieħor tintrabat mal-istil
narrattiv li jħaddem Grasso f’dan ir-rumanz.
Tematika:
Tema li mill-ewwel tispikka f’Il-Kittieb hija dik tal-ġlieda bejn it-tajjeb u l-ħażin, imma anki bejn
it-tradizzjoni u l-ħsieb modern. Nassistu għall-konfront bejn il-Papa, Marju
Orselli, u l-Kappillan Salvatore Silvestru li jrid li s-saċerdoti jkunu jistgħu
jiżżewġu. L-isem tax-xitan jissemma spiss minkejja li ninsabu ġewwa l-Vatikan.
Grasso jittratta wkoll it-tema
taż-żwieġ permezz tal-koppja Doversmith. Hija tema li tintrabat ukoll ma’ tema
oħra: dik tal-ambizzjoni ta’ kittieb żagħżugħ. Mela nassistu għall-ġlieda bejn
it-telgħa għas-suċċess u l-kitba fuq naħa, u d-dmirijiet lejn il-familja fuq
in-naħa l-oħra, imma anki għat-tlajja’ u l-inżul li Chris Doversmith ikollu
jaffaċċja matul il-karriera tiegħu ta’ kittieb. Tema bħal din titkompla
fit-tielet taqsima fejn wieħed iħoss li xi darba jew oħra għad trid tfaqqa’
bomba. Għalkemm Chris isib postu f’Ruma u jħossu dejjem joqrob lejn dak li
dejjem xtaq, martu Marianne tħoss li r-relazzjoni tagħhom sejra dejjem lura. Chris
issa jinsab f’salib it-toroq: fuq naħa hemm martu u ibnu; fuq l-oħra l-kitba u
l-fama. X’se jagħmel eventwalment?
Dan jintrabat ma’ tema oħra
għal qalb Grasso: il-qagħda tal-kittieb fis-soċjetà tal-lum; hu diffiċli ferm biex wieħed jgħajjex familja mill-kitba
biss. F’Il-Kittieb Grasso jikteb spiss dwar il-kwistjoni
tal-letteratura moderna u l-kummerċjaliżmu. F’paġna 37 naqraw, “Żidt tlieta jew
erba’ karattri, ftit aktar kumplikazzjonijiet. Dak li jridu jisimgħu n-nies.
Stejjer sempliċi u ndaf m’għadhomx jintogħġbu.”
Hemm ukoll it-tema tal-metamorfożi, jew tal-bidla.
Fit-tielet taqsima ta’ Il-Kittieb il-personalità ta’ Pa Daemon (kittieb magħruf imma mejjet) bħal
taħkem lil Chris tant li jsir Pa Daemon hu nnifsu. Minn dan il-waqt ’il quddiem
jibdew iseħħu għadd ta’ avvenimenti straordinarji (saħta partikolari?): is-saħta
li taqa’; fuq il-Profs. Hardy Lotarman; it-traġedja misterjuża tal-kittieb u
għawwiem Robert Johnes; is-saħta li taqa’ fuq il-pilota li jkun qed isuq
l-ajruplan li kellu jġib Ruma omm Marianne. Dan kollu jintrabat mal-kelma li
spiss tirrikorri, “bidla”, imma anki mat-tema tal-okkult.
Binja u stil:
Il-Kittieb jinqasam fi tliet taqsimiet ewlenin (l-ewwel taqsima
bi tliet kapitli; it-tieni taqsima b’disa’ kapitli; it-tielet taqsima bi tmien
kapitli), b’kollox 20 kapitlu. L-iqsar kapitlu għandu żewġ paġni (kapitlu 3) filwaqt
li l-itwal huma ta’ 23 paġna (kapitli 10 u 17).
Ir-rakkont jitwassal lilna permezz tat-tielet persuna
singular (“huwa” u “hija”) u n-narratur huwa onnixxenti, mela jinsab f’kull
post u f’moħħ il-personaġġi tiegħu. Hemm ukoll bosta partijiet iddjalogati. Xi
drabi Grasso jgħaddilna r-rakkont tiegħu mill-perspettiva ta’ mart Chris,
Marianne, li minħabba l-ambizzjoni letterarja tiegħu tħossha mwarrba u
falliment. L-awtur għalhekk jagħti spazju lil dak li tħoss Marianne kemm bħala
mara miżżewġa, kif ukoll bħala omm, fid-dawl ta’ dak kollu li jseħħ
fir-rakkont. Dan joħroġ ukoll permezz tat-telefonata (fit-tielet taqsima) bejn
Marianne u oħtha Jenny. Hija telefonata li tkompli tixħet aktar dawl jew dubji
fuq min kien Pa Daemon. Fit-tielet taqsima r-rakkont idur spiss madwar Marianne
li tibqa’ mistagħġba quddiem il-bidliet li qed iseħħu f’żewġha.
Huwa fit-tieni taqsima, kapitlu 7, fejn Grasso jorbot
ir-rakkont ta’ Chris u Marianne mal-ewwel taqsima, jiġifieri mal-kwistjoni
tal-problemi li għaddej minnhom il-Vatikan. Hawn il-kriżi ta’ Chris bħala
kittieb fallut u l-kriżi taż-żwieġ bejn Chris u Marianne jintrabtu flimkien
mal-kriżi li għaddejja minnha l-Knisja.
Teknikament Grasso jħallat spiss il-preżent mal-imgħoddi,
anki biex ifakkar li tal-ewwel hu riżultat tat-tieni. Kontra l-problemi li
għaddejja minnhom fil-preżent – ix-xewqa li Marianne tinħabb verament minn
żewġha Chris – Marianne tiftakar fil-lezzjonijiet tal-Franċiż u fil-figura
paterna tal-għalliem Jean Hauvette. L-issa u dak li seħħ diġà jintrabtu flimkien biex spiss isiru ħaġa waħda. Dan
Grasso jagħmlu b’faċilità kbira
permezz tal-analessi jew flashback.
Il-waqtiet marbutin mal-imgħoddi huma varji u jintrabtu
ma’ ċirkustanzi u mumenti differenti f’jiem differenti. Dawn jgħinu biex
il-qarrej jifhem ukoll lill-karattru ta’ Chris, għaliex hu magħġun hekk
fil-preżent, u anki ftit aħjar il-passat ta’ Marianne, anki l-ewwel laqgħa
tagħha ma’ Chris.
Fit-tifkiriet Grasso jiftaħ tifkiriet oħra, bħal donnu
meta tħares ġo mera li tirrifletti r-rifless ta’ mera oħra. Jinbidlu wkoll
l-ispazji li mhuma xejn ħlief ċelluli differenti f’moħħ Chris li qed jiftakar.
Dan kollu waqt lejl twil ta’ insonnja; lejl imqabbel ma’ ferrovija,
bil-ħsibijiet differenti mqabblin ma’ passiġġieri differenti.
Bosta drabi Grasso jagħti spinta jew enerġija lir-rakkont
tiegħu, bħal meta Marianne tiskopri b’kumbinazzjoni li anki l-eks-maħbub tagħha
taha għall-kitba u għandu rumanz ippubblikat fejn jikteb dwarhom it-tnejn.
Il-qarrej hawn jistaqsi x’ser iseħħ? It-tieni taqsima tispiċċa b’deċiżjoni li Chris
u Marianne jieħdu biex jagħtu nifs ġdid lil ħajjithom. Mill-ġdid jinħass li se
jitħalltu avvenimenti privati u familjari ma’ oħrajn internazzjonali (mela Ruma
u l-biċċa tal-Papa li qed imut).
Ritmikament ir-rumanz jirranka sewwa fit-tielet taqsima li
tkompli mat-tieni bla ebda diffikultà, u taqbad
ukoll mal-ewwel taqsima: wara l-inżul fl-ajruport ta’ Ruma titħabbar il-mewt
tal-Papa. Anki hawn il-qarrej jistaqsi x’rabta jista’ jkun hemm bejn il-familja
ta’ Marianne u Chris u l-mewt tal-Papa f’Ruma, imma anki f’rabta ma’
ċirkustanzi straordinarji bħal meta jmut Papa. Grasso jagħtina deskrizzjoni
tassew ħajja tas-sitwazzjoni kaotika hekk kif wieħed jasal f’Ruma. Hawn ma
jħalli barra kważi l-ebda dettall, żgħir kemm hu żgħir: uċuħ, movimenti,
ħsejjes, ilwien u rwejjaħ.
Il-laqgħa ta’ Chris u Marianne ma’ Philip u Katja Denver
f’nofs Ruma terġa’ tagħti iktar enerġija narrattiva lir-rakkont. F’waqt minnhom
Philip jiċċassa lejn it-tfajjel Malcolm, iben Chris u Marianne. Hija biss ħarsa
jew waqt misterjuż u sinifikattiv għall-qarrej li ma jaħrablu xejn? Philip
jgħid li laqtuh għajnejn it-tfajjel: hija verità?
Hemm aktar waqtiet bħal dawn: id-djalogu bejn Chris u
Philip li jistqarrlu li missieru kien kittieb magħruf u li miet qasir
il-għomor. X’hemm wara l-psewdonimu Pa Daemon? Jissemma wkoll rumanz mhux
mitmum tiegħu. Wieħed jistaqsi jekk Chris hux se jkompli fejn ħalla Pa Daemon.
Grasso jilgħab ukoll bil-mekkaniżmu tal-kuntrast:
il-laqgħa bejn Chris u Philip (fejn jaħkem spirtu ottimist u ta’ tiġdid)
titqiegħed f’kuntrast mal-bqija tal-atmosfera f’Ruma (atmosfera ta’ luttu u
diqa).
Aktar elementi li jnisslu kurżità fil-qarrej huma d-dettall li bih Grasso jagħlaq
kapitlu 14: is-salib iswed żgħir rasu ’l isfel fuq il-pavru ta’ Philip. Hemm
ukoll ir-riħa partikolari fil-karozza ta’ Philip u Katja, il-ħolma stramba ta’
Marianne, u d-dubji li jolqtu lilha rigward l-interess ta’ Philip u Katja fi
Chris bħala kittieb (kollox f’kapitlu 15).
Kapitlu 17 jiftaħ b’xena surreali fejn ir-realtà titħallat mal-ħolm. Jista’ jkun li hawn il-ħolma qed
tixħet dawl fuq dak li għad irid iseħħ. Issir ukoll ċerta enfasi fuq il-kelma
“bidla”: din tidher fuq kollox fi Chris li minn mindu jsir jaf lil Philip u
Katja jibdel ħafna mill-abitudnijiet u komportamenti tiegħu. Dan huwa kapitlu b’saħħtu
fuq livelli differenti: deskrizzjonijiet effettivi, ritmu li jżid u jnaqqas
skond il-waqt tant li jżommok taqra u attent, ċerti sorpriżi jew “colpi di
scena”.
Wieħed minn dawn il-“colpi
di scena” huwa meta f’kapitlu 18 Marianne taqra f’gazzetta lokali dwar traġedja
kurjuża li tolqotha fil-laħam il-ħaj. Żgur li traġedja bħal din tnissel iktar
kurżità fil-qarrej u tkompli tikkarga lir-rakkont. F’kapitlu 18 Grasso juża
teknika oħra: huwa jalterna bejn tipa normali u tipa fil-korsiv, u dan kollu
waqt quddiesa fejn qed jiġi ċċelebrat funeral. Hawn l-awtur jalterna bejn
il-kliem tal-qassis Kattoliku waqt rit ta’ quddiesa funebri, u kliem ieħor li
jintrabat ma’ reliġjon qadima li kienet tadura lix-xitan. Dan kollu
jirrappreżenta l-ġlieda eterna bejn it-tajjeb u l-ħażin u jseħħ fl-ispazju ta’
knisja kattolika.
Jissemma iktar minn darba ktieb
ta’ Aliester Crowley (okkultist, poeta u mistiku Ingliż, fost ħwejjeġ oħra), u
dan kollu fid-dawl tal-kriżi li għaddejja minnha l-Knisja li ilha max-xahrejn
biex tagħżel Papa ġdid. Iktar kemm joqrob lejn tmiemu, iktar iżid l-element
tal-biża’ f’Il-Kittieb. Is-sagru jitħallat mal-profan, kważi
mal-oxxen.
Hemm
ukoll l-element tal-meta-rumanz: dak li naqraw donnu hu parti minn rumanz li
beda fl-imgħoddi Pa Daemon u kompla fil-preżent Chris, bl-isem ta’ Id-Dinja
ta’ Għada.
Kapitlu
jkompli jintrabat ma’ ieħor u d-doża tal-misteru tkompli tiżdied lejn l-aħħar:
it-tifel li jitwieled lil oħt Marianne, Janet, jingħata l-istess isem li kellu
t-tifel ta’ Philip u Katja, jiġifieri Timothy Thomas.
Kapitlu
20 jservi bħala epilogu. Il-ħolma li kienet tgħakkes lil Marianne ssir realtà.
Kollox bħal jitqiegħed f’postu f’dan l-aħħar kapitlu, għalkemm Grasso xorta
waħda jħalli ċerti dettalji mhux iċċarati, apposta, biex il-qarrej jibqa’ jistaqsi
sal-aħħar.
Għeluq:
Il-Kittieb għandu jingħoġob minn kull min iħobb rumanz ta’
ċertu tul u konsistenza li jħallat fih temi bħall-imħabba, il-mewt, il-familja
u l-okkult. Huwa rumanz li reċentement ġie rivedut u għalhekk imtejjeb
mill-awtur stess, awtur li mill-1981 ’l hawn kompla jissaħħaħ bħala kittieb ta’
sengħa u ta’ esperjenza.
Patrick Sammut
