Frans Sammut (1945-2011) jibqa’
miftakar bħala wieħed mill-kittieba ewlenin tat-tieni nofs tas-seklu 20, kif
ukoll bħala riċerkatur serju u prim. Min ma qarax xi darba jew oħra xi wieħed
jew iktar mir-rumanzi tiegħu Il-Gaġġa,
, Samuraj, Paceville jew Il-Ħolma
Maltija? Kellu għal qalbu ħafna lil Mikiel Anton Vassalli, Żebbuġi bħalu, u
kiteb dwar ir-Rivoluzzjoni Franċiża, dwar il-ħakma ta’ Napuljun f’Malta, kif
ukoll dwar il-ġrajja tat-tagħlim f’Malta. Is-sena 2015 rat il-pubblikazzjoni
postuma tal-ktieb I Giovanniti. La storia
dei Cavalieri di Malta minn Bonifarro Editore.
Dan il-ktieb ta’ 254 paġna
jinqasam fi 13-il taqsima u huwa miktub kollu kemm hu fl-ilsien Taljan. Dan
ifakkarna f’kemm Frans Sammut kellu għal qalbu mhux biss l-ilsien Malti imma
anki ilsna barranin oħrajn bħall-Franċiż, l-Għarbi, il-Latin u t-Taljan.
Fil-ktieb Sammut jagħtina l-istorja tal-Ordni tal-Kavallieri ta’ San Ġwann
mill-bidu sal-preżent. Hekk wara l-introduzzjoni, Sammut jaqsam dan ix-xogħol
tiegħu hekk: Le origini dell’Ordine nel Regno Latino di Gerusalemme; La prima
spedizione militare cristiana; L’Ordine in Terrasanta e a Cipro; I Giovanniti
prendono possesso di Malta; L’ingresso dello sparviero spennato; L’Assedio del
“nido delle vipere”; L’assedio prende un’altra svolta; Tempo di ricostruzione e
attività marinare; Gli ultimi giorni del Principato giovannita; u Epilogo. Iben
Frans Sammut, Mark, fl-aħħar jinkludi studju tiegħu stess bl-isem ta’ “Gli
altri Giovanniti, i non cattolici”, li jaqsmu f’erba’ partijiet: I quattro
Ordini giovanniti protestanti; Perché questi altri Ordini sono legittimi; La
storia dell’Europa; u Il diritto internazionale. Il-ktieb għandu wkoll
Appendiċi interessanti ħafna u li fl-istess ħin juri kemm dan l-istudju sar
b’serjetà kbira: hawn wieħed jista’ jaqra dwar il-“Carta Costituzionale del
Sovrano Militare Ordine Ospedaliero di San Giovanni di Gerusalemme di Rodi e di
Malta” maħruġa f’Ġunju tal-1961 u riveduta fl-1997, magħmula minn 37 Artiklu.
Il-ktieb jiġbor fih ukoll lista kronoloġika, flimkien mar-ritratti (79 b’kollox),
tal-Granmastri kollha tal-Ordni ta’ San Ġwann mis-seklu 11 sal-preżent. Għal
kull min għandu għal qalbu l-ktieb tar-riċerka, ma setax jonqos li ktieb bħal
dan ikollu wkoll annotazzjonijiet dettaljati, Bibliografija massiċċa – magħmula
minn kotba miktubin bl-ilsna differenti li kien jaqra Frans Sammut -, u Indiċi
tal-ismijiet. Il-ktieb huwa megħjun ukoll minn numru kbir ta’ ritratti b/w li
jkomplu jgħinu lill-qarrej biex jidħol fir-ruħ tal-perjodu deskritt minn
Sammut.
Kif jikteb sewwa fid-Daħla l-Imħallef
u Prof. Paolo Grossi, Sammut f’dan il-ktieb juża metodoloġija storjografika
mill-iktar rigoruża imma fl-istess ħin iħaddem lingwaġġ li huwa mmirat biex ma
jdejjaqx u ma jgħejjix lill-qarrejja b’erudizzjoni li ma tinftehimx. It-Taljan
li jħaddem Sammut huwa impekkabbli, bħalma impekkabbli hu dan ir-rakkont
storiku li żgur se jagħti gost lil kull min jaqrah u tagħrif utli qatigħ dwar
perijodu storiku partikolari. It-tagħrif li
Sammut jagħtina dwar l-Ordni ma jillimitax ruħu għax-xogħol u r-rwol
tal-Kavallieri fil-gżejjer Maltin, imma jmur lil hinn, qabel u wara ż-żmien li
qattgħu f’Malta.
Interessanti u f’ċertu sens
emozzjonanti hija l-Introduzzjoni miktuba minn Frans Sammut stess. Hija
introduzzjoni-messaġġ li Frans Sammut kiteb fl-2006, mela ħames snin qabel ma
ħalliena, imma li jinħass frisk daqs li kieku nkiteb illum. Diġà f’din id-daħla
joħorġu karatteristiċi importanti li jifformaw dan il-ktieb: is-serjetà ta’
Sammut bħala riċerkatur li jislet tagħrif minn storiċi ta’ fama dinjija (bħal
Paolo Antonio Paoli, Antonio Bosio, Geronimo Marulli, Ibn Khaldun, G. Vertot, Jean
Quintin d’Autun, Alfredo Mifsud, Achille Ferris, Edward Azzopardi-Sant, Pelagio
Mifsud Lopiscopo, Delmas de Grammont, Domenico Magri, Ignazio Saverio Mifsud,
Erica Joy Mannucci, Christopher Tyerman, u Steven Runcinam); il-kumment
oġġettiv u globali, nieqes minn romantiċiżmu u tifħir żejjed; il-fatt li Sammut
kien jinteressa ruħu f’oqsma kulturali differenti, fosthom l-ilsna u
l-letteratura, il-politika, l-istorja, l-ekonomija u l-bqija; u l-ħajra li
jwassal dan kollu lill-qarrej medju b’ilsien ċar, korrett u dirett. Sammut
ifakkarna wkoll li anki l-istoriċi kellhom l-aġenda politika tagħhom. Ma setax
jonqos ukoll li f’xogħol bħal dan Sammut jinkludi referenzi għal kittieba bħal
Dante Alighieri, Boccaccio, Torquato Tasso, T.S. Eliot, Cervantes, Voltaire,
Aldo Farini, Anton Caruana, Antonio Achelis, Alexander Sutherland, Walter Sott,
W.H. Auden, u Michel Antonio Vassalli, kollha għal qalb ferm l-awtur.
Sammut mill-bidu jikteb li f’dan
il-volum jipprova jifred il-fatti mil-leġġenda, bla ma jeqred għalkollox dak
ir-romantiċiżmu li għandu rwol ewlieni fl-istorja tal-Ordni ta’ San Ġwann. Huwa
jpoġġi l-istorja tal-Ordni fuq sfond ħafna usa’ billi jirrakkonta dak li kien
qed iseħħ f’saltniet tal-madwar, fil-Lvant u fil-Punent. Attwalissimu hu anki
l-kumment tiegħu, tipiku ta’ min qatt ma nħeba wara subgħajh: “La storia dei
Giovanniti ritorna pertinente ai giorni nostri, di fronte alla recrudescenza
dello scontro tra l’Islam e l’Occidente democratico. Sul fatto che il
fondamentalismo islamico sia nemico della democrazia occidentale non vi è il
minimo dubbio.” Iżda rridu ngħidu hawnhekk li matul dan ir-rakkont storiku
tiegħu Sammut jinsisti ħafna u spiss fuq il-waqtiet ta’ qbil, armonija u
rispett reċiproku bejn Insara u Musulmani matul l-istorja. Kapitlu li jispikka
huwa dak li jirrakkonta l-Assedju l-Kbir: f’ċerti punti ta’ din il-kronaka
r-rakkont ta’ Sammut – fejn jispikkaw personaġġi storiċi bħal de La Vallette,
Dragutt - jilħaq qċaċet u climax
mill-isbaħ u mill-esħeħ. Naqraw deskrizzjonijiet dettaljati anki ta’ battalji
individwali li seħħew, jum wara jum, ġimgħa wara ġimgħa.
Wara dan ir-rakkont Sammut jikteb
dwar il-bini tal-belt Valletta. Hawn l-awtur jinsisti ħafna fuq l-element
tad-dixxiplina li fuqu nbniet din il-belt. Huwa jifhem x’inhuma l-punti li
jsaħħuna u dawk li jdgħajfuna: il-korruzzjoni ġġib nuqqas ta’ dixxiplina, u
b’hekk tmexxija tajba tnissel fost il-poplu rispett tar-regolamenti. Wasal
iż-żmien meta l-Ordni ta’ San Ġwann ma baqax importanti rigward kruċjati, imma
akkwista importanza ġdida f’rabta mal-attività tal-korsa li permezz tagħha
nbnew bosta knejjes f’għadd kbir ta’ rħula.
Sammut jagħti importanza
lill-aspett tal-kultura. Ifakkar li meta l-Ordni wasal f’Malta fl-1530 kien
hawn diġà livell kulturali għoli fost l-aristokratiċi u l-ekkleżjastiċi Maltin.
Ifakkarna li l-ewwel stamperija f’Malta nfetħet fl-1642 taħt il-Gran Mastru
Lascaris, u l-ewwel ċensur kien proprju Gian Francesco Habela, missier
l-istorjografija Maltija u awtur ta’ Della
Descrittione di Malta, Isola nel Mare Siciliano, con le sue antichità, e altre
notizie del 1647. Sammut ifakkarna wkoll li l-Ordni kien sponsor ta’ bosta pitturi magħrufin bħal
Caravaggio, Perez d’Aleccio, Mattia Preti u Favray, li wara influwenzaw artisti
Maltin bħal Gian Nicola Buhagiar, Francesco Zahra, Gaetano Calleja u Giuseppe
Grech.
Naqraw ukoll tagħrif interessanti
dwar il-qagħda ekonomika Maltija fis-seklu 18 li kienet sitwazzjoni ta’ kriżi u
li l-Ordni pprova jsolvi parzjalment bil-ħolqien ta’ bosta postijiet tax-xogħol
fil-qasam tal-kostruzzjoni. Kriżi bħal din ġabet firda bejn il-klassijiet
soċjali, imma anki ġlied bejn l-Istat u l-Knisja, bejn il-Gran Mastru u
l-Isqof. Sammut jagħti spazju lir-ribelljoni tal-qassisin li falliet minħabba
li n-nobbli ma ridux jagħtu daqqa t’id lill-poplu mġewwaħ u ntaxxat bil-goff.
Bosta mill-patrijiet kienu jgħixu mal-poplu u servew bħala għajn ta’ żvilupp
intellettwali u soċjali għall-klassi l-baxxa. Hu hawn fejn Sammut iqiegħed
f’kuntrast ir-Rivoluzzjoni Franċiża mar-ribelljoni tal-qassisin f’Malta.
Ir-Rivoluzzjoni Franċiża ħalliet il-konsegwenza tagħha anki hawn Malta, għax
wara l-waqgħa tar-re Luigi 16 il-ġid tal-Ordni fi Franza ġie kkonfiskat kollu.
Apparti hekk, l-influwenza Franċiża daħlet Malta sa minn dħul l-Ordni f’Malta u
dan witta t-triq għall-miġja ta’ Napuljun. Minkejja l-politika ta’ newtralità
tal-Ordni f’dawn iż-żminijiet, din ma setgħetx ittul ħafna. Dan kollu jqiegħed
lil Malta fuq livell internazzjonali: Sammut għalhekk jikteb dwar il-kuntatti
tal-Gran Mastru mal-Ingilterra, ir-Russja u l-Vatikan. Jurina wkoll li l-fatt
li l-parti l-kbira tal-Maltin huma konservattivi u jħobbu l-paċi u l-kwiet u
kontra kull tip ta’ aġitazzjoni u ħsieb żejjed ġej minn sekli ilu.
Ma setax jonqos li Sammut jagħti
wkoll importanza lill-wasla ta’ Napuljun f’Malta, u hawn jinkludi wkoll ir-rwol
ewlieni ta’ Mikiel Anton Vassalli, Żebbuġi, figura illuminista, u favur
ir-Rivoluzzjoni. Dwar il-wasla ta’ Napuljun f’Malta, Sammut jispjega
d-differenza bejn żewġ sitwazzjonijiet: l-Assedju l-Kbir tal-1565 u l-imblokk
tal-Franċiżi fl-1798. Hawn Napuljun ma għamilx l-istess żbalji li kienu wettqu
t-Torok. Huwa interessanti t-tagħrif li jagħtina Sammut dwar l-Ordni wara li
tkeċċa minn Malta, xi ħaġa li mhux kulħadd jaf biha. Fost dan, tissemma
l-għajnuna li l-Ordni kien ta f’rabta mat-terremot f’Messina (1908) u matul
il-gwerra bejn l-Italja u t-Turkija (1911), għajnuna lil-lebbrużi f’partijiet
differenti tal-Afrika u lill-fqar u l-morda fl-Eritrea, fis-Sudan u partijiet
oħra tal-Afrka, u għajnuna oħra li kompliet saħansitra fis-snin ’90 tas-seklu
20.
Dan u ħafna iktar jista’ jinqara
f’I Giovanniti. La storia dei Cavalieri
di Malta. Huwa ktieb bi preżentazzjoni mill-isbaħ, oriġinarjament miktub
mill-missier li llum m’għadux magħna. Hu hawn fejn tidħol il-kollaborazzjoni
tal-iben li jirnexxilu joħroġ għad-dawl, jagħti forma finali u koerenti lil
materjal li għal snin baqa’ moħbi ġo kompjuter. U dan biex tingħata stampa
sħiħa ta’ dan l-Ordni li għal snin twal kellu s-sede tiegħu f’Malta u ġarrab
l-istess destin li għadda minnu l-poplu Malti.
I Giovanniti. La storia dei Cavalieri di Malta huwa ktieb li
għandu jsib postu fuq l-ixkaffi ta’ kull min għandu għal qalbu l-istorja ta’
Malta. Huwa anki rigal ideali lil kull min għandu ħbieb Taljani li jixtiequ
jsiru jafu iktar dwar din il-gżira żgħira bi storja kbira.
(Lulju 2016)
