Żwiemel tar-Riħ, Ġabra ta’ novelli ta’ Joe Camilleri

(2010, Għawdex)

Żwiemel tar-Riħ tal-kittieb minn Għawdex, Joe Camilleri, huwa t-tielet ġabra ta’ novelli wara Solitudni fil-Folla (2007) u Fir-Rokna tas-Silenzju (2008). Żwiemel tar-Riħ jiġbor fih 15-il rakkont li jifirxu fuq ftit inqas minn 200 paġna. Il-ktieb għandu “Kelmtejn lill-Qarrejja” miktuba mill-awtur stess.

Spazji:

Matul ir-rakkonti jissemmew irkejjen bħalma huma l-Ponta ta’ San Mitri, is-Sellum tax-Xagħra, il-Ponta ta’ Santa Marija, Wied Sara, Wied il-Kapuċċini, Għar Qawqla, l-Għasri u Gelmus, imma anki s-sagħtar u leħjet ix-xiħ, kollha tipiċi tal-gżira ta’ Għawdex. L-ewwel rakkont, Qabda Fanfri, jiġi ambjentat f’Marsalforn. F’Sardanaplu ta’ Wied il-Qalba Camilleri jqiegħed l-azzjoni fil-qalba tar-raba’ Għawdxi. Permezz tad-deskrizzjonijiet dettaljati tiegħu jġagħalna naraw b’għajnejna l-ħajja tal-bidwi, l-għodda li juża, il-bhejjem u x-xogħol tiegħu matul il-jum. U f’nofs dan kollu, “ir-riħa aċiduża tad-duħħan tad-diżel” tal-“mutur tar-raġel tal-gvern” tinftiehem bħala barranija u t-theddida li jittiħidlu dak li ilu f’idejn ir-razza tiegħu għal snin twal.

L-azzjoni f’Il-Madonna li kienet Għabet isseħħ fl-għeluq ta’ uffiċju għall-ewwel (dan l-ispazju niltaqgħu miegħu wkoll fi ‘Scrooge’ bl-Ingwanti tal-Ħadid), u aktar tard ġo kamra ċkejkna f’raħal Għawdxi.

F’Kemm Bogħod mis-Setaħ għall-Awstralja! hemm l-ispazju ġewwieni tal-moħħ li jirbombja bil-ħsejjes tat-tifkiriet; u hemm l-ispazji esterni – ir-razzett – fejn jaħkem biss is-skiet. Il-bogħod bejn l-Awstralja u Għawdex mhuwiex biss spazjali imma anki temporali; hemm il-bogħod ta’ bejn żewġ kulturi u modi t’għajxien differenti.

Stil:

Fl-ewwel rakkont, Qabda Fanfri, jispikka l-lessiku marbut mas-sajd u l-baħar. Id-deskrizzjonijiet huma ħajjin qatigħ: bosta huma l-verbi li jwasslulna sens ta’ moviment, l-ilwien u l-irwejjaħ – dawn kollha b’xi mod jirriflettu r-ritmi differenti tal-baħar li jaf ikun kalm jew kattiv. U dan kollu biex joqrob lejn sens ta’ drammatiċità li Camilleri jibni u jżid magħha ftit ftit. Element rikurrenti f’dan ir-rakkont huwa r-riħ. F’ħin minnhom ir-ritmi tal-baħar jirriflettu wkoll dawk tal-passjonijiet kuntrastanti tal-bniedem li jalternaw bejn estremi bħalma huma l-imħabba u l-mibegħda.

Hemm ukoll it-tħaddim tal-flashback lejn nofs ir-rakkont, li tinfetaħ u tingħalaq permezz tal-puntini. Fl-intern tal-flashback hemm in-narratur li jsir wieħed mill-persunaġġi u li jirrakkonta mill-perspettiva tiegħu fatt drammatiku.

Lejn l-aħħar Camilleri jintroduċi laqtiet mill-makabru. Fuq kollox hemm il-ħakma tan-natura li taf tibdel f’diżordni fejn hemm l-ordni, imma anki viċiversa. Jistgħu jinħassu reminixxenzi tal-buffu f’Hamlet, fejn fl-aħħar mill-aħħar anki l-bniedem jittiekel min-natura u jsir parti miċ-ċiklu tagħha.

Bħal dejjem Camilleri juri sengħa kbira fit-tħaddim tal-ilsien Malti. Dan jurih anki permezz tal-użu ta’ kliem li m’għadux jintuża daqstant fost iż-żgħażagħ, imma xorta waħda huwa parti minn dak l-ilsien li jekk ma nibżgħux għalih jintilef. Il-lingwa ta’ Camilleri għandha mis-sengħa tal-filugranu: hija mħaddma b’reqqa kbira, b’sabar u minn min verament hu midħla sew tagħha tant li jirnexxilu jagħtiha l-għamla u l-laqta li jrid hu u juri kemm taf toqgħod u hija flessibbli. Dawk ta’ Camilleri huma wkoll rakkonti mimlijin b’Malti idjomatiku u jħaddmu anki bosta reġistri lessikali (sajd, biedja, arkitettura, arti, ħsus ġewwiena). Huma wkoll rakkonti skola fl-ilsien Malti, prova ta’ kemm jista’ jkun mexxej, ħafif u abbundanti dan ilsienna.

Camilleri juri r-rabta tiegħu ma’ u l-għarfien tad-dinja li jgħix fiha billi jsib il-kelma t-tajba għal dak kollu li jaraw għajnejh, dak kollu li jgħaddi minn moħħu u li jħoss f’qalbu. Kull ħlejqa, naturali u artifiċjali, kull ħoss, kull moviment u l-bqija għandhom kelma partikolari, dik Maltija.

Camilleri jaf ukoll joħloq xbihat mill-isbaħ bħalma naraw f’Sardanaplu ta’ Wied il-Qalba: “Ftit ieħor, u s-saqajn goffi u ġganteski tal-ispekulazzjoni jiġu jgħaffġu l-art qaddisa.” (p. 41) Aktar xbihat interessanti jidhru f’Meta Miet Ġinġer: “U kif tatni l-aħbar oħti, kulma seħħ dakinhar reġa’ tfaċċa. Rampil mill-imgħoddi li jitla’ jfaqqa’ b’ħasda fid-diwi tal-bir ta’ ruħi.” (p. 141), jew “Imma l-ħamrija fuq qabar Ġinġer baqgħet bla mittiefsa. Iż-żahar tal-larinġ li tfarfar mis-siġra ta’ fuqha kiteb epitaffju b’kaligrafija li kienet tifhimha biss qalbi muġugħa.” (p. 146)

F’Il-Madonna li kienet Għabet Camilleri jħaddem id-djalett. Din id-darba jispikkaw l-għarfien, ir-reqqa u d-dettall f’rabta mad-dinja tal-antikitajiet, tal-istorja tal-arti u l-pittura. Dan kollu joħroġ permezz ta’ deskrizzjonijiet mill-iprem. Jinżamm ekwilibriju bejn il-partijiet djalogati u dawk li jikxfu x’inhu għaddej minn moħħ il-protagonist, miġjuba fil-korsiv.

Fir-rakkont Fil-Barumbara ta’ Moħħ jispikkaw l-osservazzjoni minuzzjuża, il-ġibda għad-dettall, u d-deskrizzjoni għandha mid-daqqa tal-istrumenti kirurġiċi. Dan kollu huwa f’rabta ma’ dak li għaddej ġewwa l-moħħ. B’hekk din hija kitba psikoloġika: hemm personalità umiljata li issa qed tgawdi l-ħlewwa tal-vendetta li ġġib magħha s-sikta u l-kesħa tal-mewt. Hawn l-għodda kirurġiċi li letteralment iqattgħu katavru jsiru l-pinna kirurġika ta’ Camilleri li jikxfu biċċa biċċa l-ħsus u l-ħsibijiet tan-narratriċi.

Il-pinna ta’ Camilleri li taħfnek u fl-istess ħin tkessħek u li ġġiegħlek tħoss l-istess uġigħ li jkun qed iħoss il-personaġġ deskritt niltaqgħu magħha wkoll f’Metamorfosi. Camilleri għandu wkoll ħabta jibdielek f’nofs l-istorja biex wara jmur lura ħalli jikxef x’seħħ diġà, biex fl-aħħar jerġa’ jgħaddi għall-waqt tal-preżent fejn ikun ħalla lejn il-bidu tar-rakkont (ara Il-Mara li Ħasbet li Messet is-Sema). F’Fewġa fuq l-Irdum Camilleri jwassal lill-qarrej għall-qofol tar-rakkont bil-mod il-mod, iħallih ibih il-ġuħ biex ikompli jaqra b’ċerta kilba, biex imbagħad jaħsad fil-laħam il-ħaj bla ma javżak minn qabel. Jerġa’ jitħaddem il-mekkaniżmu tal-flashback biex nifhmu minn fejn twieldet il-problema.

Drabi oħra l-pinna ta’ Camilleri tieħu mill-ħeffa tal-pinzell f’id l-iprem artist (ara ‘Scrooge’ bl-Ingwanti tal-Ħadid). L-ilwien li juża jkanġu f’mitt varjazzjoni biex fl-aħħar ipaxxu lill-qarrej u jġagħluh jinduna li quddiemu hemm kittieb misjur u mkisser fis-sengħa tal-kitba. Id-deskrizzjoni taf iddaħħlek f’labirinti li tieħu gost tintilef fihom biex tiskopri dejjem iktar irkejjen ġodda.

Il-patos huwa mekkaniżmu ieħor li jirrikorri għalih Camilleri. Apparti r-rakkont Sardanaplu ta’ Wied il-Qalba, il-patos jinħass b’saħħtu wkoll fl-aħħar rakkont, Iż-Żiemel tas-Seħer. Naqraw dwar omma marida li titkellem għall-aħħar darba ma’ wliedha ċkejknin, bla ma dawn jafu x’ġej għalihom. Il-bidla li sseħħ fid-dar meta tonqos darba għal dejjem l-omm hija rrakkuntata mill-perspettiva ta’ tifel li fi żmien qasir kellu jsir raġel żgħir u jagħlaq il-bieb b’tisbita fuq tfulitu.

Tematika:

Fir-rakkont Il-Ħrafa li Serrħet il-Qalb hemm fuq naħa r-raġel li jitlaq lil familtu bħall-Erbgħa fost il-ġimgħa u l-ftaħir tal-ommijiet ħaddiema li lil uliedhom jikkwitawhom bi ħwejjeġ materjali u superfiċjali. Fuq l-oħra hemm l-imħabba ġenwina ta’ omm abbandunata minn żewġha lejn it-tliet uliedha. Hija din tal-l-aħħar il-vera mħabba li ttul maż-żmien u tintiret minn ġenerazzjoni għall-oħra.

F’Sardanaplu ta’ Wied il-Qalba joħroġ il-kuntrast bejn id-dinja tar-raba’ u dik tal-għeluq tal-uffiċini. Camilleri jispira ruħu minn leġġenda Assira li ispirat artisti kbar bħal Eugène Delacroix, Byron u Berlioz. Il-bniedem tal-belt qatt ma jista’ jifhem ir-rabta intima bejn il-bidwi, l-art u l-bhejjem tiegħu. Camilleri jittratta t-tema ambjentalistika: ir-raba’ jiġi ssagrifikat minħabba proġetti grandjużi u turistiċi. Hemm ukoll l-għerf tal-bniedem bla skola imma żgur li mhux injorant: “Aħna żgħar wisq... bħall-ħniex tal-art, u huma kbar, kbar wisq u għoljin bħall-muntanji.” (p. 41) Hawn qed jirreferi għall-kapitalisti, il-politiċi u l-avukati. Il-progress iġib it-telfien tal-“poeżija tas-seħer”. Huwa hawn fejn il-kitba ta’ Joe Camilleri minn Għawdex issir ħaġa waħda ma’ dik ta’ Paul P. Borg li jintrabat mal-ambjent ta’ Selmun. Id-“dnub tal-qerda tal-ambjent” naturali hu mifhum bħala “id-dnub tal-qerda tal-preżenza t’Alla” (p.41).

Il-kuntrast bejn Malta u Għawdex fejn jidħlu ambjent u arja nadifa naqraw dwaru f’Iż-Żiemel tas-Seħer: “Imma l-iktar li jaqbżu għand in-nanniet t’Għawdex kienu fil-btajjel tas-sajf. F’dak iż-żmien kien jitħannen u jorqod mal-lanja maqtugħa u ritmika tal-grillijiet. In-nannu kien qabdilhom żewġ grillijiet u għamlilhom żewġ oqfsa ċkejkna bil-wajer bħal tan-nemusiera. Iżda minkejja li qatt ma naqsu jagħlfuhom bil-bċejjeċ tad-tadam frisk, il-grillijiet ma felħux għall-arja tqila u mniġġsa tad-dħaħen tat-triq tagħhom f’Malta u ma damux ma mietu.” (p. 183)

Għax-xiħ il-ħlejjaq kollha tar-raba’ għandhom il-leħen u r-ruħ tagħhom u b’hekk jiksbu xejra umana. Hawn tixref l-idea Franġiskana tal-ħolqien. Ritmikament Camilleri jilħaq climax li jirnexxilu jmiss l-ibgħad irkejjen ġewwiena tal-qarrej. Hawn huwa l-bniedem sempliċi li jirbaħ għax ma jbaxxix rasu, biex fl-aħħar jinbidel f’żiemel tar-riħ. Jekk hemm imħabba ġenwina, hija dik bejn ix-xiħ u l-kelb tiegħu Ġamri li ma jinfirdux.

Anki r-rakkont Meta Miet Ġinger jittratta r-rabta kbira bejn bniedem u annimal flimkien mat-tifkira ta’ dak il-jum vjolenti meta din ir-rabta tisfaxxa fix-xejn. Hawn l-annimal jingħata xejriet umani, filwaqt li l-bniedem jikseb xejriet bestjali f’waqtiet ta’ korla inkontrollabbli.

Dwar il-paradossi li jġib miegħu l-progress Camilleri jikteb hekk fir-rakkont Fil-Barumbara ta’ Moħħ: “Illum ir-razzett m’għadux il-bejta fejn kienu jitnisslu t-tfal felħana b’wiċċhom ruxxan, fejn il-bidwi jqatta’ s-silla għall-imgħalef u fejn martu tonfod il-ħwejjeġ fuq ix-xriek tas-setaħ. Ir-razzett sar simbolu ta’ status soċjali. Min għandu l-bżar ħa jroxxu.” (p. 68) Mill-ġdid it-tema ambjentalistika u l-apoloġija favur ir-razzett oriġinali u l-arkitettura mill-isbaħ u funzjonali tiegħu. Deskrizzjoni dettaljata tal-binja arkitettonika tar-razzett naqrawha wkoll f’Kemm Bogħod mis-Setaħ għall-Awstralja!

F’Metamorfosi naqraw dwar il-biża’ u d-diqa li l-bniedem iħoss meta jiġi mhedded mill-mard u mill-mewt. Tinħass ukoll ix-xewqa tal-bniedem li wara mewtu jibqa’ jiġi miftakar u ma jintesiex. Il-mard u l-mewt jiġu ttrattati wkoll f’Iż-Żiemel tas-Seħer li huwa rakkont li jiddeskrivi l-fażijiet differenti li minnhom tgħaddi familja fejn l-omm tintlaqat mill-kanċer.

F’Il-Mara li Ħasbet li Messet is-Sema hemm narratriċi, mara miżżewġa insodisfatta u li għandha l-maħbub tagħha għax żewġha artist ma jagħtihiex l-attenzjoni meħtieġa. Camilleri jikxef il-ħsibijiet anki intimi ta’ mara ta’ dan it-tip. Hija wkoll kitba dwar l-għarfien tal-vera arti jew sbuħija, ir-ruħ tagħha. Hawn jissemmew Modigliani, Stravinski u Meissen. F’din-novella jiġu diskussi l-passjoni, l-imħabba senswali u dik platonika, l-arti u l-bqija. Camilleri hawn ifakkarna fil-fatt li l-bniedem m’hu qatt kuntent u b’hekk jidħol ġo sqaqien koroh u jġib fuqu problemi kbar. Dan hu għalhekk rakkont li jiddiskuti n-nuqqas ta’ komunikazzjoni bejn il-miżżewġin.

F’Party tard Filgħaxija tiġi diskussa r-relazzjoni bejn l-ulied u l-ġenituri, partikolarment il-missier. Jiġu ttrattati d-dixxiplina fuq naħa (permezz tal-missier suspettuż), u l-atteġġjamenti aktar moderni u permissivi marbutin mal-ġenerazzjoni żagħżugħa (permezz tal-ulied makakki). Tinħass il-generation gap.

‘Scrooge’ bl-Ingwanti tal-Ħadid tittratta l-abbużi ta’ poter li ġieli jseħħu fl-ambjent tal-uffiċċju u anki t-tnassis li jgħaddi minn taħt tant li jista’ jilħaq livelli għoljin ta’ mibegħda. Il-morali hawn hi li anki l-ħażin fid-dinja għandu t-tmiem tiegħu. It-tema tas-seksik u l-qlajjiet fuq il-proxxmu nerġgħu naqraw dwarha f’Ir-Raġel li Rikeb ir-Riħ. L-ambjent huwa dak ċkejken u magħluq tar-raħal fejn iseħħ delitt tal-biża’ fuq persuna meqjusa baħbuħa minn kulħadd.

Il-monotonija u r-rutina tal-ħajja fir-raħal titwarrab fil-ġenb għal ftit permezz ta’ tfajla turista sabiħa li tixgħel il-passjonijiet u l-fantasija tal-irġiel u tiġbed l-attenzjoni tal-Għaqda Ħarsien is-Safa (ara Salomè ta’ wara l-bjut). Jissemmew il-qassis, is-surġent, il-każin, kollha simboli ta’ Malta tal-imgħoddi, dik li ma tridx bidla. Fl-aħħar mill-aħħar kollox jerġa’ għalli kien, bit-theddida għall-moralità li jkollha tħalli r-raħal bil-forza. Kollox juri li dak tagħna hu poplu immatur. Hija ttrattata wkoll l-ipokrisija ta’ soċjetà li taċċetta films ta’ vjolenza imma mhux oħrajn b’kontenut sesswali.

F’Kemm Bogħod mis-Setaħ għall-Awstralja! Camilleri joħodna fi żmien meta x-xogħol f’Malta kien ftit u bosta tħajru jemigraw. Konsegwenza ta’ dan, fejn qabel kien hemm il-ħajja u l-moviment, ma baqa’ xejn ħlief skiet, iħirsa, għanqbut, sens ta’ abbandun u omm li sfat armla u waħedha, flimkien mat-tifkiriet tal-imgħoddi u r-ritratti ta’ wliedha li jinsabu ’l bogħod.

F’Fewġa fuq l-Irdum Camilleri jittratta l-problema tal-HIV. Il-protagonist jerġa’ lura għall-irdumijiet li kien jiffrekwenta meta kien għadu tifel: imma issa li għadda ħafna żmien inbidlu ċ-ċirkostanzi, twarrbet kull safa u innoċenza, u posthom ħaduhom il-mistħija, is-sens ta’ ħtija u x-xewqa li jinbela’ “mid-dagħbien ta’ taħt” u tħaddnu t-“telfa dejjiema”. Mis-suċċess fittizzju ta’ biċċa negozju li marret tajjeb ferm għat-tkissir ta’ familja minħabba waqt qasir ta’ dgħjufija u tentazzjoni.

Konklużjoni:

Huwa pass pożittiv u kuraġġuż ħafna li kittieba bħal Joe Camilleri jiddeċiedu li jippubblikaw minn buthom dawk il-kitbiet li jkunu għaddew snin twal fil-kexxun, kitbiet mill-isbaħ, irfinati u attwali għall-aħħar. Huwa fatt li l-poplu Malti jippreferi l-proża aktar milli l-poeżija. Hemm min m’għandux ħin jew sabar biex jaqra rumanz sħiħ. Għal nies bħal dawn hemm in-novella jew ir-rakkont li jtul biss ftit paġni, imma li jiġbor fih kemm il-gost kif ukoll l-utli tat-tagħlima jew tar-riflessjoni. Huwa biss xieraq li aħna l-qarrejja nuru apprezzament lejn awturi bħal Camilleri billi nixtru u naqraw ir-rakkonti tiegħu.

Nispiċċa b’żewġ mistoqsijiet: meta se jasal iż-żmien meta l-pubblikaturi ewlenin idawru ħarsithom anki lejn kittieba bħal Joe Camilleri (u bosta oħrajn) u jippubblikaw xogħlijiethom (kitbiet li huma neqsin kompletament minn ċertu lingwaġġ maħmuġ u sensazzjonalistiku li llum bħal sar moda fost xi kittieba kontemporanji)? Meta se jasal iż-żmien meta l-membri tal-panels tas-sillabi tal-Malti jibdew jieħdu in kunsiderazzjoni anki kitbiet ta’ kittieba bħal Joe Camilleri, u ma jikkonċentrawx iktar u biss fuq is-soltu kittieba stabbiliti li llum bħal għamlu l-letteratura Maltija monopolju tagħhom?

Patrick Sammut

LA JERĠA’ JASAL DIĊEMBRU ta’ Lina Brockdorff, KKM 2010.

Dan m’huwiex l-ewwel xogħol narrattiv ta’ Lina Brockdorff. L-ewwel rumanz tagħha kien Kien kwinta l-qamar li ħareġ fl-1974 u anki fl-2008. Xogħlijiet narrattivi oħra huma Sireni u Serenati (2004), Il-Bieb Numru Ħdax (2007) u Bellus u Bizzilla (2008). La jerġa’ jasal Diċembru huwa rumanz li jifrex fuq 225 paġna u jinqasam fi 23 kapitlu. Għandu “Merħba lill-qarrej” mill-pinna ta’ Brockdorff stess, u “Kelmtejn qabel” ta’ Ray Mahoney.

Personaġġi u tematika:

La jerġa’ jasal Diċembru jiftaħ b’żewġ żgħażagħ, Irlandiża u Malti, x’imkien fuq l-irdumijiet ta’ Cork, fl-Irlanda. Għalissa ma nafux min huma eżattament. Minn kapitlu 3 niltaqgħu ma’ Marina, protagonista f’dan ir-rumanz. Dik tagħha xejn ma hija ħajja faċli. Hija tiftakar fl-ewwel imħabba tagħha, li fil-preżent hija biss tifkira. Dawk ta’ Marina huma tifkiriet ta’ erba’ snin qabel, fi żmien il-Milied, meta hija u l-maħbub tagħha (“Dak”) jinħabbu. Ironikament, l-inkwiet għal Marina jibda meta tinqabad tqila. Għalhekk hija titlob l-għajnuna ta’ żijitha fl-Isla.

Personaġġ ieħor huwa s-saċerdot żagħżugħ li miegħu tiftaħ qalbha Marina, u li jwegħedha li jgħinha. Marina tgħaddi minn ħafna waqtiet diffiċli imma hemm oħrajn li fihom ix-xorti titbissmilha. Marina tiddeċiedi li tfittex xogħol u bis-saħħa ta’ Dun Ġużepp issib wieħed f’uffiċċju ta’ neguzjant fil-Marsa.

Inħoss li tema ewlenija fir-rumanz ta’ Brockdorff hija r-rikonċiljazzjoni. Bħal sajjetta fil-bnazzi Marina tisma’ li missierha ddaħħal l-isptar (kapitlu 12) b’attakk ta’ qalb u ftit wara miet. Ftit qabel mewtu talab lil martu biex taħfirlu u biex tgħid lil bintu li kien iħobbha u anki lil binha. Toħroġ l-umanità wara l-qoxra ta’ bniedem bla qalb. Id- demm ma jsirx semm. Minkejja li kien bniedem imqit, missier Marina jħalli bħal vojt warajh. U ommha tibqa’ miġbuda lejh. Jinstabu l-flus li kien iwarrab Vitor, u anki somma mdaqqsa għal Marina.

Tema oħra hija dik tal-ġirien li jridu jilħqu salib ħaddieħor. Dan narawh meta s-Sur Peter Portelli, l-imgħallem ta’ Marina, jitlobha biex teħodlu ħsieb lil bintu għal xi jiem waqt li jkun imsiefer ma’ martu marida u Marina taċċetta. L-ilsna ħżiena jerġgħu jidħlu f’kapitlu 18, u dan anki f’waqt ta’ ferħ bħalma huwa t-tieġ bejn Peter u Marina. Jissemma l-imgħoddi ta’ Marina u l-qlajja’ li daħħlet fin-nofs mill-ġdid lil Dun Renato.

Spazji u żmien:

Il-bidu tar-rumanz jitqiegħed fil-ftuħ tal-irdumijiet ta’ Cork, fl-Irlanda. Taħkem l-isbuħija tal-ambjent naturali u l-isfond huwa dak tal-leġġendi u tat-twemmin antik. It-tieni kapitlu joħodna f’nofs is-snin 60, din id-darba fil-Mellieħa. L-ispazju issa huwa wieħed magħluq, eżattament dak ta’ ħanut tax-xorb Malti tipiku: Brockdorff tagħtina deskrizzjoni dettaljata tal-irwejjaħ, x’jingħad, l-inkwatri, l-inbid u l-kafè, il-logħob tal-karti, u ximindaqqiet, il-ġlied u l-piki.

Spazju magħluq ieħor huwa dak tad-dar ta’ Vitor u martu Tereż, flimkien ma’ binthom Marina. L-għeluq fiżiku jirrifletti b’xi mod il-ħajja miżera li kienet tgħix Marina f’dar missierha. Apparti l-Mellieħa hemm spazju ieħor li għandu rwol ewlieni fir-rumanz: l-Isla. Il-Mellieħa u l-Isla jistgħu jiftehmu bħala żewġ spazji opposti: tal-ewwel jintrabat ma’ passat mimli wġigħ, u l-ieħor ma’ preżent virtwalment stabbli.

F’rabta maż-żmien tas-sittinijiet jissemma xi inkwiet fit-Tarzna u anki l-involviment tal-union. Jissemma wkoll il-kappillan anzjan u l-biża’ mill-Infern. Aktar ’il quddiem naqraw bil-każ tal-ommijiet xebbiet, xi jħossu meta waqt il-ħlas ikunu waħedhom. Jissemmew il-festa tal-Bambina fl-Isla, imma anki l-problemi li ġabet magħha l-funzjoni tal-Magħmudija minħabba li t-tarbija kienet bla missier. Hawn wieħed jiftakar fiż-żewġ uċuħ ta’ Alla, li jaħfer skond xi wħud, u li jikkastiga skond oħrajn.

Spazju ieħor huwa l-gżira ta’ Għawdex. Marina tikkonvinċi lil ta’ madwarha jmorru jum f’din il-gżira. Kollox ikun sejjer tajjeb sakemm il-mawra tispiċċa ħesrem hekk kif Marina tilmaħ lil “Dak” fl-istess ristorant, u dan 10 snin wara li tkun ratu l-aħħar.

Stil:

Parti mill-istil hija l-lingwa li tuża Brockdorff. Interessanti hija l-espressjoni li tintrabat ma’ epoka partikolari, “Kienet taf ben tajjeb...” (kapitlu 4). Idjomi interessanti oħra huma “ma kellhiex ta’ uffu” (kapitlu 13), u “ma tvinċihiex” (kapitlu 14). Apparti d-deskrizzjonijiet ta’ ċerta qawwa ta’ Brockdorff, l-awtriċi jirnexxilha tidħol f’moħħ Marina u tiddeskrivi l-beżgħat li jaħkmuha - l-aktar kif hija taħseb f’missierha -, it-tamiet, it-tifkiriet, l-inċertezzi u s-sodisfazzjonijiet tagħha. Brockdorff tirrakkonta sal-iċken irqaqat, anki ċerti ħwejjeġ li nagħmlu ta’ kuljum bħax-xirja tas-Sibt u n-naxra. Wieħed jistaqsi jekk dawn humiex dettalji żejda jew għelm ta’ realiżmu fir-rumanz.

Hemm l-għadab tal-missier (deskritt b’mod tajjeb ferm) malli jsir jaf mingħand Dun Renato bl-inkwiet ta’ bintu. Marina titlaq minn dar il-ġenituri u ssib kenn fid-dar ta’ zijitha. Mill-ġdid niskopru li dan kollu hu flashback, mela diġà seħħ.

Il-flashback hija għaddejja matul parti kbira mir-rumanz. Anki f’kapitlu 11 Brockdorff tfakkarna li dak kollu li qed jiġi rrakkontat seħħ diġà. L-aħħar parti ta’ dan il-kapitlu bħal tintrabat temporalment mal-bidu tar-rumanz. Jingħad li issa Franco, bin Marina, għandu tliet snin.

Aktar ’il quddiem naqraw bil-ħsibijiet jew bit-thewdin ta’ omm li daqt waslet biex twelled. Mill-ġdid taħkem ċerta profondità psikoloġika.

Kull kitba għandha r-ritmi u t-tonalità jew tonalitajiet tagħha. Brockdorff tgħaddina minn estrem għal ieħor apposta: mill-qilla tal-missier, il-malafama u t-theddid tiegħu, għall-imħabba taz-zijiet, Ċikka u Toni fl-Isla. Minn waqtiet ta’ tensjoni għal oħrajn ta’ sliem u mistrieħ. Anki f’kapitlu 15 isseħħ traġedja li bħal tibdel id-destin ta’ Marina: tmut mart is-Sur Portelli barra minn Malta.

Ma jonqsux lanqas ir-riferimenti għaż-żmien għaddej. Naqraw ukoll dwar l-ewwel ċaqliq tat-tarbija. Nafu li f’kapitlu 8 diġà għaddew ħames xhur minn mindu Marina telqet minn dar missierha. F’kapitlu 13 għaddew 8 snin minn mindu Marina ħabbet lil “Dak”. Aktar referenzi temporali jinsabu f’kapitlu 18: meta Peter u Marina jiżżewġu, Juliette (bint Peter) ikollha 5 snin, u issa għaddew 5 snin oħra. Franco għandu 17-il sena. F’temp ta’ kapitlu wieħed jgħaddu wkoll 7 snin oħra li Franco jgħaddihom fl-Università biex jilħaq tabib. Mela sal-kapitlu 18 l-azzjoni tar-rumanz tifrex fuq bejn wieħed u ieħor 25 sena. F’kapitlu 19 tissemma sena partikolari, Diċembru tal-1999. Jissemmew ukoll iċ-ċelebrazzjonijiet tal-bidu tal-millennju l-ġdid.

Lanqas jonqsu partijiet li għandhom mill-poeżija, fejn jaħkmu wkoll xbihat u analoġiji mill-isbaħ.

Il-patos huwa element ieħor li Brockdorff spiss tirrikorri għalih. Hawn l-awtriċi tipprova tmiss il-qlub tal-qarrejja billi tirreferi għal ħsus qawwija bħall-ħniena, il-ħasra u l-bqija. Dun Renato jmur iżur lil Marina għand zijietha. Jistqarr l-inkwiet li missierha u ġara tagħhom tefgħuh fih u jitlob l-għajnuna ta’ Marina. L-inkwiet ma jehdiex: Marina titla’ quddiem l-arċisqof biex tiddefendi lil Dun Renato, imma ma tisma’ bl-ebda aħbar. Missierha jhedded liz-ziju Toni.

Aktar qsim il-qalb jasal mal-mewt taz-ziju Toni. Franco, iben Marina, jibqa’ jistaqsi ċerti mistoqsijiet dwar il-mewt u dwar missieru.

Jitħaddem ukoll l-istil tal-ittra: fiha omm Marina twissiha kontra missierha u turi x-xewqa li tisma’ b’aħbarha.

Huwa f’kapitlu 16 meta l-qarrej jibda jħoss kif se jispiċċa r-rumanz jew kif se tiżvolġi l-azzjoni. Wieħed jistaqsi jekk kollox hux se joqgħod u jsib postu fl-aħħar. Madankollu f’kapitlu 17 Brockdorff terfagħlna bħal climax u ftit wara anti-climax. Dak tagħha hu rumanz li jimxi ’l quddiem permezz ta’ nżul u tlajja’, b’alternanza bejn waqtiet sbieħ u oħrajn koroh.

Kapitlu 20 hu wieħed li bħal jerġa’ jqajjem il-fantażmi tal-imgħoddi: Marina, Dun Renato u “Dak” (Michael, li hu wkoll missier Franco) jerġgħu jiltaqgħu, u dan 26 sena wara li seħħew ħwejjeġ li biddlu l-ħajja ta’ Marina minn lejl għal nhar. Stilistikament dan iservi biex jinxteħet dawl fuq avvenimenti li fil-passat jew f’kapitli bikrija kienu tħallew bħal mhux mitmuma. Hemm ukoll skoperta li taħsad lill-qarrej. Il-wasla ta’ Franco tispjega ’l għaliex ta’ din iż-żjara misterjuża. Hemm l-ironija tad-destin – dak li xi darba ried joqtol lil Franco, ibnu, billi ma jħallihx jitwieled (l-abort), jiġi salvat minn ibnu stess wara inċident tat-traffiku, u dan bla ma Franco jaf li dak li salva hu l-veru missieru.

Kapitlu 21 jixħet dawl fuq l-imgħoddi ta’ Dun Renato. Imma fl-istess ħin jerġa’ jorbot flimkien żewġt itruf li kienu ilhom mifrudin 26 sena. Imbagħad kapitlu 23 jintrabat strutturalment mal-ewwel kapitlu. Insiru nafu eżattament x’rabta kellhom u min huma dawk iż-żewġ żgħażagħ li fetħu r-rumanz. Il-bikja aħħarija ta’ Michael bħal issaffih u tgħinu jaċċetta r-realtà u jimmatura biex fl-aħħar jibni ġejjieni sod. U dan jagħmel minn La jerġa’ jasal Diċembru rumanz bi tmiem pożittiv.

Għeluq:

F’kapitlu 21 naqraw hekk: “Kemm taf tkun stramba u misterjuża n-nisġa tal-ħajja tal-bniedem!” Huwa proprju dan dak li r-rumanz ta’ Lina Brockdorff juri. Naqraw ukoll li, “Fuq kollox huwa l-passat dak li jagħmilna aħna llum.” Il-ħajja tiġi ppreżentata bħala konkatenazzjoni ta’ kawża u effett, ta’ avvenimenti li spiss il-bniedem m’għandux kontroll fuqhom. La jerġa’ jasal Diċembru ta’ Lina Brockdorff għandu jintlaqa’ tajjeb minn min iħobb jaqra storja interessanti msejsa fuq ħsus u tiġrib pożittivi mingħajr ma jirrikorri għal ċerti bassezzi li donnhom illum saru moda għal ċerti kittieba emerġenti. Inħoss li, apparti struttura tajba, dan ta’ Brockdorff jibbaża fuq l-aspett uman, aktar milli l-aspett tas-sensazzjonaliżmu rħis, u dan għandu jkun l-element li jagħmel minn dan ir-rumanz apprezzat minn min iħobb letteratura ġenwina.

PATRICK SAMMUT

Kitbiet dwar it-Teatrin – Testimonjanzi, Intervisti u Analiżi ta' Mario Azzopardi (ed.)

Ktieb li għaddewli ftit xhur ilu huwa Kitbiet dwar it-Teatrin – Testimonjanzi, Intervisti u Analiżi, ippubblikat mill-Malta Drama Centre u l-Ministeru tal-Edukazzjoni (2010), u editjat minn Mario Azzopardi. Din hija pubblikazzjoni li tifrex fuq 134 paġna u hija ddedikata “Lil dawk kollha li ħabbew u għadhom iħobbu t-teatru, kemm bħala sfog kif ukoll għal raġunijiet aktar sottili”. Il-ktieb għandu Introduzzjoni tal-Ministru Dolores Cristina. Fost affarijiet oħra Cristina tikteb li “hawn se jkollna dokumentazzjoni aġġornata dwar ġeneru ta’ divertiment li ta’ spiss hu miżinterpretat jew denigrat.” Aktar ’il quddiem tfakkarna li “t-teatrin għad għandu reżonanzi ċari sal-lum għax l-idjoma tat-teatrin għadha preżenti fostna llum ukoll, anki fi nħawi bħall-Istitut Kattoliku jew fuq il-mezzi televiżivi, fejn il-forma tintuża saħansitra għall-pubbliċità ta’ prodotti jew ditti magħrufin”.

Kitbiet dwar it-Teatrin – Testimonjanzi, Intervisti u Analiżi għandu għaxar taqsimiet u żewġ appendiċi. Il-Prof. Oliver Friggieri jikteb dwar “Aspetti tat-Teatrin”, li jikteb hekk: “Bħalma l-opra u l-operetta kellhom xorti kbira fi ħdan klassi soċjali waħda, hekk ukoll it-teatrin kellu l-qawwa li jaqdi l-ħtiġiet ta’ firxa kbira ta’ Maltin, dejjem bil-malti u skont damma ta’ sitwazzjonijiet li jingħarfu mill-ewwel, imqar jekk huma mwasslin b’xogħol maqlub minn ilsien ieħor. Kull meta t-traduzzjoni mhix biżżejjed biex tilħaq il-grad għoli ta’ appell immedjat mal-udjenza, jidħol l-hekk imsejjaħ ‘adattament’; it-traduttur iħossu ħieles biżżejjed li jitbiegħed mill-oriġinal u jqarreb kollox lejn in-nies tiegħu.”

Dr Marco Galea jikteb dwar “It-teatrin: Bejn il-Protesta u l-Biża’”, fejn jittratta minn lenti storika t-tentattivi tat-teatrin li jkun proġett sovversiv u l-kundizzjonijiet politiċi u soċjali li llimitaw dan il-proġett. Definizzjoni utli hija din: “Bil-kelma teatrin nifhmu dak it-tip ta’ teatru popolari magħmul mid-dilettanti, ħafna drabi fi strutturi żgħar jew improvvizzati u marbutin mal-komunità li toħloqhom. Hu teatru li jiffunzjona bi ftit riżorsi u ħafna drabi hu assoċjat mal-klassijiet il-baxxi tas-soċjetà, għalkemm ma kienx dejjem hekk. F’ħafna sensi kien fenomenu ddeterminat mill-iżviluppi politiċi u kulturali li seħħew f’Malta mal-bidu tal-ħakma Ingliża f’Malta.”

Taqsima oħra ġġib l-isem ta’ “Erba’ intervisti dwar it-teatrin fil-Ħamrun”. Hawnhekk Mario Azzopardi jintervista lil erba’ personalitajiet marbutin mat-teatrin: Pawlu Camilleri (maniġer tal-palk għal qabel u waqt l-ispettaklu); Emanuel Grima (Il-Baħri), imdaħħal fil-kumpanija Sons of Malta. Parti minn xogħlu kien dak li josserva sewwa x’kien qed iseħħ fil-films u jitgħallem mill-mod ta’ kif kienu jinterpretaw il-parti l-atturi. Mario Azzopardi jintervista wkoll lil Maria Azzopardi xebba Bottiglieri, miżżewġa lil Karmenu (Ta’ Tusè) li f’żgħożitu kien jirreċta u jkanta f’teatrin żgħir. Ir-raba’ intervista ssir lil Franz Spiteri (it-Taljan), involut l-aktar mal-Ħamrun Dramatic Company. Interessanti f’din it-taqsima huwa wkoll in-numru mdaqqas ta’ teatri li jissemmew u li kienu jeżistu fl-imgħoddi fosthom it-Teatro Melita, it-Teatro Eldorado, it-Teatro Reale aktar tard mibdul fl-Odeon Theatre, ir-Radio City Opera House, it-Teatru Conquerer, it-Teatru Baden Powell, it-Teatru Paolino Vassallo, it-Teatru Bellini li wara sar Forum Theatre, it-Teatru Buckingham, it-Teatro de Paula, it-Teatru Sliema, it-Teatru Crystal Palace, l-Oratoru Sagra Familja u bosta oħrajn. Jissemmew ukoll bosta kumpaniji , xogħlijiet u personalitajiet marbutin mal-qasam tat-teatrin.

Il-Prof. Charles Briffa jikteb dwar “Tifkiriet dwar it-Teatrin f’Birkirkara”. Hawn naqraw dwar l-udjenza, il-provi, id-differenza bejn ir-reċta u r-realtà, it-teatrin li jdaħħaq, it-teatrin traġiku, u r-rwol tat-teatrin fil-kultura tar-raħal. Dwar dan Briffa jgħid hekk: “It-teatrin, attività ta’ mistrieħ, kien effettiv fil-ħajja tar-raħal għax daqqa kien ħarba u daqqa kien element li jappella għas-sentimenti bażiċi. Iżda dejjem kien forza attiva: jirrifletti u jinfluwenza l-kultura tar-raħal. Kien jimpressjona l-moħħ u l-qalb tan-nies.”

Dr Immanuel Mifsud jittratta “Il-proġett ta’ teatru popolari fir-Raħal Ġdid tas-snin sebgħin: il-farsa u t-traġedja tal-passjoni”. Mifsud isemmi fost oħrajn l-ewwel attivitajiet tat-teatrin f’Raħal Ġdid permezz ta’ inizjattiva magħrufa bħala t-Teatrin ta’ Żeppi, li kienet ittella’ wirjiet ta’fares. Jikteb li l-Knisja kienet l-uniku produttur tat-teatru f’Raħal Ġdid mis-snin ħamsin sa tmiem is-snin disgħin. Mifsud jikteb ukoll dwar is-Serata tal-Abbatini u d-Dramm tal-Passjoni.

Mario Azzopardi jikteb dwar aspetti oħra tat-teatrin. Taqsima oħra ġġib l-isem ta’ “Noti storiċi dwar l-attività teatrali fir-Rabat: Francis Ebejer u t-teatrin”. Interessanti dak li Francis Ebejer jikteb f’ittra (tal-1973) lil Mario Azzopardi dwar it-teatrin tal-Imnarja: “[Permezz ta’ L-Imnarja Żmien il-Qtil] tajt, sa fl-aħħar, omaġġ ċkejken, kif dejjem xtaqt nagħti, lit-teatrin, mhux għax irridu jerġa’ jqajjem rasu, iżda għax kien hu li rawwem fija l-imħabba lejn it-teatru; imlieli mnifsejja bir-riħa tiegħu li ma tmurli qatt – fis-swali ta’ Ħad-Dingli u tar-Rabat, il-Ħadd, għal xi ħames jew sitt sigħat kull darba, u jien kont żgħir ħafna u kont immur għalih... U kemm jista’ jkun aqwa l-kuntrast bejn l-isterilità ta’ dawn in-nies u l-kuntrarju fejn jidħlu l-fniek!”

F’taqsimiet oħra Mario Azzopardi jintervista lil Paul Xuereb (ara “Profil u “Prospetti” tat-Teatrin”), u jikteb ukoll dwar “It-teatru f’Għawdex u l-poter tradizzjonali”. Hawn jistqarr li l-ġrajja tat-teatru mtella’ f’Għawdex minn dejjem kellha, bħal f’malta, profil ekkleżjastiku qawwi. Żewġ taqsimiet oħra jġibu l-isem ta’ “Kemm nixtieq li s-suġġiera terġa’ tibda tfesfes” ta’ Albert Marshall, u “Sansun u t-teatrin” tal-Prof. Joe Friggieri. Is-“suġġiera” kienet bħal bokka-kaxxa li “waqt ir-reċta, l-atturi tat-teatrin kienu jduru magħha donnhom żunżan max-xehda, biex meta ma tagħtihomx il-memorja u jeħlu, is-suġġeritur fil-kaxxa tal-maġija kien jagħtihom il-battuta u qisu qatt ma ġara xejn”. Joe Friggieri jagħtina rakkont ħelu u mibni b’sengħa u b’sinċerità liema bħalhom dwar l-attur tat-teatrin Giovanni Maria Vincenzo Salvatore Meli, magħruf bħala Ġamri, u l-partijiet tiegħu bħala Ġuda, Barabba u Sansun.

Fl-aħħar parti ta’ Kitbiet dwar it-Teatrin – Testimonjanzi, Intervisti u Analiżi Mario Azzopardi jinkludi żewġ appendiċi, wieħed ittra mingħand Charles Clews fejn dan tal-aħħar iwieġeb diversi mistoqsijiet li sarulu minn Azzopardi dwar it-teatrin u materji relatati. Fl-appendiċi l-ieħor Mario Azzopardi jikteb dwar “Il-Kumpanija Siparju”, kitba fejn, fuq talba tal-persuni intervistati, l-ismijiet tar-raħal, tal-kumpanija, titli ta’ xogħlijiet u ta’ ċerti nħawi, jiġu mibdula. F’din l-aħħar kitba wieħed jaqra dwar l-evolviment relattiv tal-Grupp, xi kummidjanti Maltin, u dwar il-kumplessità tal-klawn.

Kitbiet dwar it-Teatrin – Testimonjanzi, Intervisti u Analiżi huwa pubblikazzjoni interessanti ferm, imsejsa fuq ir-riċerka u l-esperjenza diretta ta’ numru ta’ personalitajiet marbutin mad-dinja tat-teatrin.

PATRICK SAMMUT

Quest for Identity – the mellieħa experience ta’ Paul P. Borg

Kif kelli l-okkażjoni ngħid iktar minn darba qabel, illum is-suq tal-ktieb lokali mhux nieqes minn pubblikazzjonijiet li jintrabtu ma’ riċerki varji f’rabta ma’ aspetti differenti tal-kultura Maltija. Minkejja li pajjiżna huwa fiżikament ċkejken, nafu li huwa sinjur ħafna f’oqsma oħra bħalma huma l-Istorja, ir-riżorsi umani, il-letteratura u l-bqija.

Quddiemi għandi pubblikazzjoniji interessanti li rat id-dawl fl-2010. Volum imdaqqas ta’ kważi 500 paġna jġib l-isem ta’ Quest for Identity – the mellieħa experience, ta’ Paul P. Borg. Huwa xogħol ippubblikat mill-Kunsill Lokali tal-Mellieħa, it-tieni wieħed fis sensiela Ħannieqa Kotba Melleħin. Dan mhux l-ewwel ktieb tal-awtur f’relazzjoni mal-etnografija u lanqas l-ewwel f’rabta mal-inħawi tal-Mellieħa. Fis-sena 1989 Paul P. Borg kien ippubblika Selmun u l-Inħawi, fl-1996 Selmun – A story of love, fl-2000 u 2002 iż-żewġ volumi Snajja’ u Xogħol il-Maltin, u fl-2007 l-ewwel volum Nismagħhem jgħidu.

Quest for Identity – the mellieħa experience huwa maqsum f’erba’ taqsimiet ewlenin li jġibu l-isem ta’ “What man lives by”; “The environment”; “National memory”; u “Quest for identity”. Fl-ewwel taqsima Paul P. Borg jgħaddilna 21 esperjenza differenti marbutin ma’ daqstant individwi li għexu fl-inħawi tal-Mellieħa. Fost dawn naqraw it-tiġrib ta’ bdiewa nisa u rġiel, għannejja, mużiċisti, rgħajja, eremiti, pitturi u anki l-Prof. Godfrey Wettinger, li anki huwa għadda parti kbira minn tfulitu u rġulitu fil-Mellieħa. Interessanti huma l-laqmijiet tal-persuni intervistati li kollha kemm huma b’xi mod jew ieħor jirriflettu kemm epoka kif ukoll l-ambjent fejn għexu: ta’ Pawlu tal-Qantara, tan-Nezz, tal-Blaj, ta’ Salvu taz-Zomblu, ta’ Pirrex, l-Għawdxi, ta’ Żamżam, il-Pajż(an), ta’ Vanġiela, ta’ Vestru, il-Kaptin u oħrajn.

F’din l-ewwel taqsima (li ttul mal-225 paġna) naqraw dwar il-ħrejjef, il-biżgħat, it-tbatija, is-superstizzjonijiet, l-ikel u l-ħxejjex, l-għerusija, iż-żwieġ, l-esplojtazzjoni tal-ħaddiem, il-mewt , l-għeruq, is-siġar, żmien il-gwerra, l-imħabba, il-qiegħa, ix-xogħol fl-għelieqi u fil-barriera, il-banda tar-raħal, il-ħajja fil-ħabs u fir-raħal, ir-razzett, it-trobbija tal-bhejjem, l-għerien, l-imġiebaħ u l-produzzjoni tal-għasel, il-ħdim tal-qoton, is-sajd, it-tunnara, l-għana u l-mużika ta’ dari, u mitt ħaġa oħra.

Fit-tieni taqsima (86 paġna) Paul P. Borg jiddeskrivi fid-dettall l-ambjent fiżiku u naturali li minnu huma magħmula dawn l-inħawi. Hawn naqraw fost ħwejjeġ oħra dwar Wied Mistra, il-Gżejjer ta’ San Pawl, il-ħitan tas-sejjieħ, is-salini, is-sigrieti tal-ħamrija, l-għerien, il-binjiet tad-difiża, il-barriera antiki u s-sienja.

Borg isemmi t-tielet parti “National Memory” (54 paġna). Hawn l-awtur jiftaħ b’kitba bl-isem ta’ “National unconsciousness?” biex ifakkarna li parti kbira mit-tort għall-fatt li nsejna min aħna bħala poplu – u b’konsegwenza għat-tkissir tal-ambjent naturali mill-isbaħ li għandna fi gżiritna u dak kollu (tanġibbli u intanġibbli) li jintrabat miegħu - huwa tagħna minħabba l-apatija u l-indifferenza, jew anki “injuranza”, tagħna bħala poplu fi kwistjonijiet bħal dawn, kwistjonijiet li jintrabtu wkoll mal-Identità li tagħmilna Maltin. Sa minn ħafna snin ilu Paul P. Borg ħadem biex l-għerf tax-xjuħ tagħna ma jintilifx fix-xejn ladarba huma jmutu. Tkellem magħhom wiċċ imb wiċċ għal sigħat twal dwar aspetti differenti tal-ħajja tagħhom, irrekordjahom u ttraskriva dan it-tagħrif kollu bla ma qalgħu mill-kuntest li fih twieled. Dan l-għerf u dan it-taħrif kollu jagħmel parti minn dik li tissejjaħ “Memorja Nazzjonali”, dik li lilna tal-lum tgħinna nifhmu aħjar minn fejn ġejjin u b’hekk inkunu individwi u soċjetà aħjar u aktar konxja ta’ dak li verament jagħmilna Maltin.

F’dan ir-rigward jikteb ukoll dwar ir-rwol tal-letteratura: “...I also beleive in the functionality of literature: it reflects brightly and documents perfectly the little details and nuances of the national character. Literature is the manner in which one can document facts and feelings and the resulting emotions that are experienced through the writer-reader relationship. I have therefore attempted this method in this section as a means to exteriorize individual feelings as the real pinnacle od a social conscience hidden in a collective unconsciousness.”

Fir-raba’ taqsima (54 paġni) naqraw dwar aspetti oħra bħall-bidwi matul is-snin, l-importanza tal-ħamrija u r-rabta tal-individwu mal-ispazju u l-ambjent li jgħix fih, is-soċjetà li warrbet kull tip ta’ sensittività, ix-xogħol tal-etnografu, l-importanza tas-snajja’, il-kliem u l-ilsien, u ħwejjeġ oħrajn.

Quest for Identity – the mellieħa experience huwa ktieb kollu kemm hu ħiereġ mill-qalb ta’ bniedem li verament iħobb lil pajjiżu u lil ġensu. Wara kull taqsima nsibu numru ta’ ritratti bil-kulur li jkomplu jagħtuna stampa ċara tal-inħawi li Paul P. Borg jikteb dwarhom. Jinkludi fih partijiet miġjuba bid-djalett u siltiet minn għanjiet li missirijietna kienu jkantaw f’okkażjonijiet differenti. Importanti wkoll huwa l-fatt li din id-darba Paul P. Borg għażel li jgħaddilna dan it-tagħrif kollu bl-Ingliż, mela b’ilsien li jista’ jinftiehem anki minn miljuni ta’ barranin li jistgħu jaqraw u jgawdu parti mis-sabiħ ta’ dik il-kultura li tagħmilna Maltin bl-ilsien internazzjonali.

PATRICK SAMMUT

San Ġorġ Preca, Mudell għal Ħajjitna ta' Pawlu Mifsud

San Ġorġ Preca, Mudell għal Ħajjitna (2010) ta’ Pawlu Mifsud, awtur u pubblikatur, hija pubblikazzjoni ta’ 133 paġna, u li ħarġet fl-okkażjoni ta’ Għeluq il-50 Sena mill-Miġja tal-M.U.S.E.U.M. tas-Subien fil-Fgura. Dan il-ktieb għandu erba’ messaġġi: mill-Arċisqof ta’ Malta, Mons. Pawl Cremona; mill-Isqof t’Għawdex, Mons. Mario Grech; mis-Superjur u mis-Superjura Ġenerali tal-M.U.S.E.U.M. Victor Delicata u Phyllis Falzon, rispettivament.

Is-sabiħ ta’ ktieb bħal San Ġorġ Preca, Mudell għal Ħajjitna hu li jinqasam f’124 taqsima, kollha qosra apposta biex ma jgħajjewx lil dan li jkun. Fihom Pawlu Mifsud jittratta aspetti varji bħall-isem ta’ Dun Ġorġ, it-tfulija tiegħu, l-ewwel tagħlim, il-mard li kellu jħabbat wiċċu miegħu, ir-relazzjoni tiegħu maċ-ċkejknin u ma’ Patri Piju, l-umiltà tiegħu, il-figura tal-Madonna u tal-Kurċifiss f’ħajtu, missieru, il-funeral tal-qaddis, il-mirakli li wasslu għall-kanonizzazzjoni u wara għall-beatifikazzjoni tiegħu, kliem il-Papa Benedettu XVI dwaru, u bosta iktar. Huma taqsimiet li wieħed jista’ jaqra faċilment u jillimitahom għal waħda sa tlieta kuljum, biex b’hekk ikollu anki ħin għar-riflessjoni dwar il-ħajja siewja ta’ bniedem mudell bħalma kien San Ġorġ Preca.

Pawlu Mifsud għalhekk jurina fil-qosor il-ħajja ta’ Dun Ġorġ, il-qdusija u t-tjieba tiegħu, it-tagħlim tiegħu, u kif Alla nqeda bih biex ixandar il-Kelma tiegħu. Dak tiegħu hu ktieb li jfakkarna fi kliem Dun Ġorġ stess: “Immela meta tisma’ xi ħaġa, ieqaf bil-ħsieb tiegħek fuqha u erda’ u iġbed minnha skond il-forzi tiegħek il-ġid li tista’.” Għalhekk San Ġorġ Preca, Mudell għal Ħajjitna huwa ktieb li jgħinna biex inkunu mhux biss Insara, imma anki bnedmin aħjar.

Il-ktieb huwa don fih innifsu, u l-awtur-kittieb jagħmel bosta sagrifiċċji biex jipproduċih. Jonqos biss lilna li nuru r-rikonoxximent tagħna ta’ dawn ix-xogħlijiet fejjieda billi nixtru, naqraw u ngawdu mill-benna li jafu joffrulna.

PATRICK SAMMUT

Paul’s Churches and Chapels on Malta and Gozo/ Il-Knejjes u l-Kappelli ta’ San Pawl f’Malta u Għawdex ta' Victor Mallia Milanes

Ktieb ieħor ferm interessanti jġib l-isem ta’ Paul’s Churches and Chapels on Malta and Gozo/ Il-Knejjes u l-Kappelli ta’ San Pawl f’Malta u Għawdex tal-Professur Victor Mallia-Milanes, u bi preżentazzjoni ta’ Mgr Alfred Xuereb, mis-Segreterija Partikolari tal-Qdusija Tiegħu l-Papa Benedettu XVI. Anki dan ħareġ fl-2010 u huwa ktieb bilingwali, din id-darba bl-Ingliż u bil-Malti. Anki hawnhekk it-traduttur huwa Dr Joseph Axiaq u d-dar tal-pubblikazzjoni hija l-Libreria Editrice Vaticana, flimkien ma’ Reliġjon u Ħajja (ĊAK). Din hija pubblikazzjoni ta’ 153 paġna, megħjuna minn Biblijografija u Indiċi dettaljati, flimkien ma’ numru ta’ ritratti bil-kulur marbutin mal-kult Pawlin fil-gżejjer tagħna.

Dan hu ktieb li jorbot flimkien l-Istorja mal-Arti. Hekk jikteb l-awtur fid-Daħla: “L-istorja u l-arti huma żewġ attributi li f’dan il-każ huma interdipendenti, wieħed jirrifletti lill-ieħor. Kollox ma’ kollox, il-viżjoni artistika hija estensjoni tal-imgħoddi kollettiv tal-gżejjer. Kull żmien, bid-diversità tiegħu, ħalla l-wirt tiegħu kemm fil-qasam kulturali kif ukoll f’dak artistiku. Dan il-fenomenu huwa muri b’mod ċar ħafna fil-knejjes u l-kappelli li nsibu mifruxa kullimkien fil-gżejjer, fiċ-ċentri urbani u fil-kampanja. Għar-raġuni ewlenija ta’ dan ix-xogħol, sa niffoka biss fuq dawk is-santwarji, kbar u żgħar, li huma ddedikati lil San Pawl li maż-żmien, forsi qatt ma aħna se nkunu nafu bl-eżatt meta, inħatar ukoll Qaddis Patrun tal-Istat Malti.

Għaldaqstant huwa l-għan ta’ dawn il-paġni li joffru ħarsa ħafifa lejn din il-konverżjoni gradwali, jew aħjar trasformazzjoni spiritwali, kif tidher fil-bosta knejjes u kappelli li l-Maltin u l-Għawdxin bnew matul is-sekli u b’devozzjoni sinċiera ddedikaw lill-Appostlu San Pawl. Kull binja hija dikjarazzjoni storika interessanti, kif ukoll espressjoni arkitettonika u artistika ta’ din id-devozzjoni”.

Paul’s Churches and Chapels on Malta and Gozo/ Il-Knejjes u l-Kappelli ta’ San Pawl f’Malta u Għawdex jinqasam fi tliet taqsimiet ewlenin. L-ewwel taqsima ġġib l-isem “Il-Kuntest Pawlin”, u fiha Mallia-Milanes jittratta l-Valur tat-Tradizzjoni, in-Nawfraġju ta’ San Pawl f’Malta u l-Knisja Primittiva f’Malta. Fit-tieni taqsima jiġu ttrattati “Il-Knejjes”: il-Katidral Metropolitan fl-Imdina; il-Knejjes Kolleġġjati ta’ San Pawl Nawfraġju fir-Rabat (Malta), u fil-Belt (Valletta); il-Knisja tal-Konverżjoni ta’ San Pawl f’Ħal Safi; il-Knisja Parrokkjali ta’ San Pawl Nawfraġju, fil-Munxar (Għawdex); u l-Bażilika tal-Martirji ta’ San Pietru u San Pawl fin-Nadur (Għawdex). It-tielet taqsima mbagħad tittratta “Il-Kappelli”: tal-Miraklu tal-Lifgħa (San Pawl tal-Ħuġġieġa) f’San Pawl il-Baħar, u oħra f’Burmarrad; tal-Konverżjoni ta’ San Pawl f’Bormla u f’Birkirkara; ta’ San Pawl Nawfraġju f’Marsalforn (Għawdex) u f’San Pawl tat-Tarġa; u kappelli oħra mxerrdin fil-kampanja.

Anki dan il-ktieb jimmira għal iktar minn objettiv wieħed: huwa frott ta’ riċerka fih innifsu; iħajjar lil aktar barranin biex joqorbu aktar lejn il-wirt artistiku u arkitettoniku Pawlin fil-gżejjer tagħna; u jagħti opportunità lill-qarrej barrani biex jagħti daqqa t’għajn lejn ilsienna, u dan bis-saħħa tas-sabar ta’ traduttur bħal Dr. Joseph Axiaq li għax xogħol tiegħu ħaqqu prosit.

PATRICK SAMMUT

L’amore di Dio è più grande delle tempeste e dei naufragi – Il viaggio a Malta ta' Papa Benedittu XVI

Ktieb interessanti ferm, għalkemm żgħir, iġib l-isem ta’ L’amore di Dio è più grande delle tempeste e dei naufragi – Il viaggio a Malta, tal-Papa Benedettu XVI. Huwa ktieb li ħareġ mil-Libreria Editrice Vaticana fl-2010 (is-sena meta fakkarna u ċċelebrajna l-1950 sena mill-miġja ta’ San Pawl f’Malta) u t-test huwa miġjub f’żewġ ilsna li huma t-Taljan u l-Malti. Mela dan il-ktejjeb ta’ 150 paġna jinqasam fi tnejn: il-parti oriġinali miġjuba bit-Taljan, u t-tieni parti hija t-traduzzjoni għall-Malti li saret minn Dr. Joseph Axiaq, prinċipal tal-Arti u l-Lingwi fi ħdan il-MATSEC (L-Università ta’ Malta) u għalliem tal-pedagoġija u l-metodoloġija tal-Malti fil-Fakultà tal-Edukazzjoni (L-Università ta’ Malta).

L’amore di Dio è più grande delle tempeste e dei naufragi – Il viaggio a Malta jinkludi tmien diskorsi tal-Papa Benedettu XVI u intevista li saret lilu waqt il-laqgħa Tiegħu ma’ Mons. Alfred Xuereb tas-Segreterija Partikolari tal-Papa. Huma d-diskorsi li l-Papa għamel bejn is-17 u t-18 ta’ April tas-sena 2010, waqt iż-żjara Tiegħu f’Malta. L-ewwel diskors huwa dak li Benedettu XVI għamel lill-ġurnalisti waqt it-titjira, li jġib l-isem “Il-Vanġelu Forza ta’ Fejqan u ta’ Purifikazzjoni”. Hemm ukoll id-diskors li l-Papa għamel mal-wasla Tiegħu f’Malta fejn iħeġġeġ biex pajjiżna jibni pontijiet ta’ ħbiberija u ta’ komprensjoni, bl-isem ta’ “Rwol kruċjali biex isaħħaħ il-fiduċja u d-djalogu fil-Mediterran”. Diskors ieħor huwa dak li l-Papa għamel qrib il-Grotta ġewwa r-Rabat, fejn irringrazzja lill-missjunarji tax-xhieda evanġelika tagħhom, intitolat “Il-kelma divina hija sfida għalina għall-mod ta’ kif naħsbu u ngħixu”. Isegwi d-diskors li Benedettu XVI għamel matul il-quddiesa fil-Furjana fejn fakkar li Alla jistieden lil kull bniedem għal relazzjoni ta’ mħabba, “Il-ħniena ta’ Alla tfejjaq il-ġrieħi tad-dnub”.

Diskors ieħor hu dak li sar fir-Regina Caeli fil-Furjana, bl-isem ta’ “Grazzi għall-appoġġ lill-ministeru tal-Papa”. Fid-diskors “Alla jħobb lil kull bniedem u l-Knisja ma tiċħad lil ħadd”, Benedettu XVI isejjaħ liż-żgħażagħ għad-dover li jagħtu l-għajnuna tagħhom lill-foqra u lill-emigranti. L-aħħar diskors li l-Papa għamel waqt iż-żjara Tiegħu f’Malta seħħ f’Ħal Luqa fejn Huwa jitlob lil Malta biex tibqa’ taħżen l-identità Kristjana, intitolat “Lill-immigranti – għajnuna u rispett għad-drittijiet”. L-aħħar diskors inkluż f’dan il-ktieb huwa dak li l-Papa għamel nhar il-21 ta’ April 2010 fl-udjenza ġenerali fejn waqt li jiftakar fil-vjaġġ tiegħu f’Malta jenfasizza l-paċi bħala l-vokazzjoni vera tal-bniedem, “L-imħabba ta’ Alla hija aqwa mit-tempesti u nawfraġji”.

Interessanti ferm hija l-parti aħħarija fejn naqraw l-intervista ma’ Mons. Alfred Xuereb, bl-isem ta’ “Pawlu, Benedettu u r-rigal tal-Maltin”. Dan il-ktieb huwa mżejjen ukoll b’sett ta’ ritratti bil-kulur li jfakkru waqtiet differenti taż-żjara tal-Papa Benedettu XVI fil-gżejjer tagħna. Dan ix-xogħol seta’ jseħħ permezz tal-attenzjoni ta’ Patri Prof. Edmondo A. Caruana, O. Carm.

Dan huwa ktieb li għandu jinxtara u jinqara f’nifs wieħed: fih hemm il-kliem mimli għerf tal-Papa preżenti; hemm ukoll ittrattati bosta kwestjonijiet li qed jolqtu lid-dinja tal-lum; nifhmu aħjar ukoll x’inhu r-rwol ta’ Malta u tagħna l-Maltin u Nsara quddiem dan kollu. Dan huwa wkoll ktieb li żgur se jinbiegħ barra minn xtutna u għalhekk se jkun hemm l-opportunità għall-barrani biex joqrob ftit iktar lejn ilsienna, dan l-ilsien Ewropew b’influwenzi Semitiċi qawwijin.

PATRICK SAMMUT