REBBIEGĦA KOLLHA LWIEN ta’ Alfred Massa, Horizons, 2019

Rebbiegħa Kollha Lwien huwa s-16-il rumanz ta’ Alfred Massa li jifrex fuq 240 paġna maqsumin f’16-il kapitlu. Hawnhekk, Massa, li llum għandu mat-tmenin sena, jikkonċentra fuq żmien iż-żgħożija, mela żmien l-imħabba, u dan billi jirrakkonta l-ġrajja ta’ żewġ familji ftit snin wara t-Tieni Gwerra Dinjija. Dan hu rumanz li jieħu x-xeħta ta’ ħarsa nostalġika lejn dan iż-żmien fil-ħajja tal-bniedem li għandu ħafna mis-sabiħ, minkejja li l-waqtiet diffiċli ma jonqsux. Fil-fatt Massa jsemmi wkoll xi ħsibijiet koroh li jgħaddu minn moħħ iż-żagħżugħ/a f’waqtiet bħal dawn, fosthom is-suwiċidju u l-abort, imma kontra dawn joffri dejjem l-alternattiva tal-fidi. F’dan ix-xogħol narrattiv Massa jikteb dwar valuri li jemmen fihom bħal-lealtà fl-imħabba, il-familja, ir-rispett lejn il-persuna u ġisimha, ir-rispett tal-ulied lejn il-ġenituri, u l-fidi Nisranija. Ma jonqosx mela t-ton morali tan-narratur: hekk lejn l-aħħar tar-rumanz jikteb dwar iż-żwieġ u l-“familja tradizzjonali; is-sinsla ta’ kull pajjiż Ewropew.” (p. 241)

Mill-ewwel jispikkaw l-element deskrittiv - fejn huma importanti anki l-element kromatiku (l-ilwien) u dak udittiv (ħsejjes) - , tant għal qalb Massa, kif ukoll temi bħalma huma t-twemmin u n-natura. Massa jħobb jagħtina kwadretti marbutin mal-imgħoddi, żmien meta Malta kienet għadha taħt l-Ingliżi u fil-parti l-kbira tagħha rurali, u żmien meta kien għad hemm il-bogħod bejn l-irħula u l-Belt, mela Malta fis-snin ħamsin u l-bidu tas-snin sittin (żmien il-kwestjoni ta-Integration mar-Renju Unit, il-ġlieda bejn il-Partit Laburista u l-Knisja, u t-talba għall-Indipendenza), Malta fi żmien ir-Rediffusion bħala sors tajjeb ta’ tagħrif u ta’ divertiment l-iktar għal min kien nieqes mill-iskola: jissemmew il-qari ta’ rumanzi klassiċi tal-letteratura Maltija (Raġel bil-Għaqal  u Ġrajja tal-Gwerra) jew kanzunetti magħrufa bħal O Sole Mio. Ma jonqosx ukoll il-kumment ambjentalistiku ta’ Massa: “Dak iż-żmien Malta kienet mimlija kampanja; xi ħaġa li llum diżgrazzjatament il-progress qiegħed jeqridha.” (p. 97)

Dawk ta’ Alfred Massa huma deskrizzjonijiet ta’ ħajjiet normali., f’rabta ma’ għadd ta’ tradizzjonijiet li m’għadhomx magħna, bħat-tberik tar-Riħ li kienet issir fil-25 ta’ April, jew il-forn u l-ħami ta’ nhar ta’ Ħadd, il-familja madwar il-mejda waqt l-ikla ewlenija nhar jum il-mistrieħ, is-suq - fil-pjazzetta tar-raħal quddiem il-knisja – bħala lok fejn kienu jiltaqgħu u jgħidu kelma n-nisa. Fuq in-naħa l-oħra, jinħassu l-biża’ u l-injoranza li kienu jeżistu rigward ċerti suġġetti bħalma huma r-relazzjoni bejn ġuvni u tfajla, u n-nuqqasijiet ta’ poplu li jgħix fi spazji limitati: “Mur ara kemm ser itaqtaq ilsien in-nies!” (p. 170) Dan kien żmien meta s-sess kien meqjus bħala tabù u diżunur jekk isir qabel iż-żwieġ, u kienet traġedja kemm għat-tfajla kif ukoll għal familtha jekk toħroġ tqila qabel il-waqt. Huwa f’partijiet bħal dawn fejn Massa jinkludi spiss il-paragun bejn l-imgħoddi u l-preżent. Fuq kollox Massa jurina kif inbidlu ċerti komportamenti u tradizzjonijiet matul iż-żmien.

Dak li jikteb dwaru Massa hu żmien meta kienu jaħkmu l-qgħad u l-emigrazzjoni għal bosta Maltin li kienu jsibu xogħol barra minn xtutna. Hu żmien meta l-iskola kienet tfisser avvanz soċjali, imma anki żmien meta kienu għadhom jeżistu bosta limitazzjonijiet fuq il-post tax-xogħol u anki fil-knisja: darba minnhom il-kappillan iwissi li “L-irġiel għandhom ikunu għalihom u n-nisa għalihom...” (p. 129)

Bħala spazju jaħkem dak tar-raħal, b’wieħed mill-personaġġi ewlenin ikun il-Kappillan, il-persuna mfittxija minn min ikollu bżonn ta’ parir. Personaġġ ieħor hija dik li tilħaq salib ħaddieħor. Spazjalment jissemmew ukoll il-Furjana, il-Belt Valletta u t-Tlett Ibliet, u anki l-Għadira u l-Buskett bħala postijiet ta’ rikreazzjoni. F’dan ir-rumanz il-qarrej jifhem li ż-żmien għaddej il-ħin kollu permezz tal-festi li nsibu fuq il-kalendarju tal-Knisja Kattolika: hekk jissemmew San Mark l-Evanġelista, il-Ġimgħa Mqaddsa, San Girgor, il-Qalb Imqaddsa ta’ Ġesù. It-trama narrattiva, mela r-ritmu tar-rakkont, jimxu skond it-tradizzjonijiet u l-festi li huma għal qalbna l-Maltin.

In-narratur huwa extra-dijeġetiku u onnixxenti, mela mhux parti mit-trama imma osservatur estern u jaf x’inhu għaddej f’moħħ kull personaġġ f’kull waqt. Stilistikament insibu bosta partijiet djalogati li jalternaw mal-kumment tan-narratur. Għalhekk ma jonqosx tagħrif ta’ natura kulturali u storika dwar Malta, u huwa hawn meta Massa jieqaf temporanjament mir-rakkont ewlieni. Indirettament l-awtur ikun qed jistieden lill-qarrej biex jibża’ għal wirt art twelidu. Massa l-awtur-narratur - “jien ngħid” - jinkludi wkoll referenzi għal kotba ta’ riċerka partikolari jew kittieba oħra bħal Jeremy Boissevbain, John Keats, u Ġużè Galea: hawn xi drabi l-kitba tieħu x-xeħta ta’ saġġ iktar milli rumanz. Bħal dejjem Massa jħaddem tajjeb il-Malti idjomatiku u jinkludi bosta qwiel Maltin, minkejja li ma jiddejjaqx xi drabi jdaħħal ukoll xi espressjonijiet bl-Ingliż.

Ritmikament in-narrazzjoni timxi bil-mod ħafna matul parti sostanzjali tar-rumanz, tant li tista’ tegħja lil ċerti qarrejja, imma minn ċertu punt ’il quddiem Massa bħal jintroduċi numru ta’ elementi ġodda li jagħtu lin-narrazzjoni ħajja ġdida u b’hekk tinqara b’inqas tbatija. Personalment, laqtitni l-iktar il-parti meta nibdew naraw żvilupp fil-personaġġ(a) seksieka tar-raħal billi jibda joħroġ bil-mod il-mod l-aspett uman tagħha u jinxteħet dawl fuq l-imgħoddi mqalleb tagħha biex nifhmu għaliex ġabet ruħha b’tali mod u x’qed iħabbatha. Hawnhekk it-trama bħal takkwista enerġija ġdida u jibdew jinkixfu rapporti umani li wieħed qatt ma ħaseb dwarhom qabel. Mela, kif qed naraw, fin-narrattiva ta’ Massa naqraw il-ħajja ta’ lkoll kemm aħna: naqraw dwar il-problema tad-dipressjoni li wieħed jipprova jtaffiha b’mod żbaljat bix-xorb, il-kanċer, l-adozzjoni, il-firda bejn ċerti persuni, ix-xjuħija, il-problemi ta’ saħħa li ġġib magħha, u l-biża’ mis-solitudni u l-abbandun, imma aktar tard anki dwar il-metamorfosi li wieħed jista’ jgħaddi minnha minħabba esperjenzi partikolari, is-sabiħ tal-maternità, ir-rikonċiljazzjoni u l-maħfra.

Rebbiegħa Kollha Lwien hu rumanz bi tmiem pożittiv u hieni. Hu xogħol li fih Massa ma jużax il-kelma “destin”, tema importanti fix-xogħlijiet l-oħra tiegħu. Dan tiegħu mhux biss xogħol fittizzju imma b’xi mod hu wkoll studju antropoloġiku-soċjali tal-poplu Malti hekk kif kien qed jirkupra wara s-snin kiefra tat-Tieni Gwerra Dinjija. Żġur li jieħdu gost b’rumanz bħal dan dawk li jkunu jixtiequ jaqraw xogħol mingħajr bosta kumplessitajiet jew taħbil il-moħħ.