Dan
huwa l-51 ktieb tal-kittieb prolifiku, Anton Grasso, li beda l-karriera
letterarja tiegħu fl-1974 bl-ewwel ktieb, Iljieli
bla Qamar, meta kellu biss 22 sena. Din id-darba m’għandniex xogħol li
jwasslilna letteratura mistħajla jew traduzzjoni ta’ xi rumanz miktub minn xi
kittieb barrani magħruf (Grasso qaleb għall-Malti ħames rumanzi u tliet stejjer
li ħariġhom f’volum wieħed). Din id-darba Anton Grasso jagħtina ktieb li għandu
mill-awtobijografija (magħmula anki minn għadd ta’ esejs), kemm personali kif
ukoll nazzjonali, xi ħaġa li kien diġà għamel fi
ktieb ieħor tiegħu bħal Awtopsja (2004).
Jikteb ukoll dwar fatti reali li min jaf kemm fuqhom jistgħu jinkitbu stejjer,
rakkonti u rumanzi mistħajla.
Il-kontenut
ewlieni ta’ din il-pubblikazzjoni ġdida jifrex fuq 200 paġna, 127 minnhom
jieħdu l-forma ta’ proża (21 taqsima b’kollox), u l-bqija f’għamla ta’ poeżiji
(58 b’kollox). Grasso jqis il-poeżija bħala “l-aktar xogħol intimu tal-awtur,
hi l-anqas imfittxija u apprezzata.” (p. 119)
Is-siltiet ta’ proża:
Fl-ewwel
parti, mela l-parti tal-proża, Grasso jittratta diversi aspetti mill-ħajja
personali tiegħu. Jiftakar fiż-żmien meta kien jgħallem lil studenti subien
f’żewġ skejjel tas-snajja’, u aktar tard f’meta kien direttur tal-programmi
televiżivi mal-istazzjon nazzjonali (għal 23 sena sħaħ). Sa mill-bidu nett Grasso jfakkarna li huwa
wkoll missier. Dwar il-ħajja tiegħu bħala kittieb jgħidilna li fl-imgħoddi
l-ispirazzjoni tiegħu kien joħodha mill-qari ta’ bosta stejjer barranin.
Preludju għal Mewti huwa meditazzjoni kontinwa dwar il-ħajja u l-mewt. Dwar
ħajja u mewt jikteb hekk, “L-inġustizzja tal-ħajja għal darba oħra tressaqna
quddiem il-ġustizzja tal-mewt.” (p. 20) Il-mewt b’hekk hija tema rikurrenti u
b’saħħitha f’dan il-ktieb, mill-bidu sal-aħħar, kemm fil-parti tal-proża, kif
ukoll fil-parti poetika. Iċ-ċimiterju hu mifhum bħala dak l-ispazju fejn
kulħadd huwa l-istess.
Dawk
ta’ Preludju għal Mewti huma wkoll
kitbiet intimi, personali, li ħerġin direttament minn qalbu u minn ruħu. Biex
kiteb dan kollu, żgur li Grasso ħtieġ il-kwiet u l-qtugħ komplet mill-bqija
biex iqiegħed wiċċ imb wiċċ lilu nnifsu ma’ dak li hemm ġewwa fih u biex joħroġ
fil-kitba l-veru essri tiegħu.
F’parti
oħra Grasso jikteb dwar l-importanza tal-ktieb (“il-passjoni tiegħi”, p. 21)
għalih sa minn żmien meta l-ktieb ġo dar kien meqjus bħala teżor. Kien żmien
meta, “kien hemm inqas fiex tgħaddi l-ħin, il-ħajja Maltija kienet aktar kwieta
u l-ktieb kien aktar imfittex.” (p. 23) Kien ukoll żmien ir-Rediffusion li “kien is-sors ewlieni ta’
tagħlim u divertiment.” Ftit iktar ’il quddiem Grasso jikteb, “Wieħed
mill-passatempi ewlenin kien il-qari tar-rumanz Malti.” (p. 118) Jinħass sewwa
sens ta’ nostalġija. Grasso jaf ukoll li llum, ironikament, żdiedu l-kittieba u
naqsu drastikament il-qarrejja.
Apparti
l-ktieb, għal Grasso kien hemm ukoll il-kitba: “il-kitba qatt ma saret marti,
dejjem in-namrata li bqajt inħobb u miklub għaliha b’xewqa kbira, għatxan għal
dak li ma nistax nikseb kompletament.” (p. 22) Dwar il-kitba tiegħu jgħid
ukoll, “Jien inħobb nirrevedi xogħli, eżerċizzju tedjanti iżda nħoss li
meħtieġ.” (p. 28) Għalhekk anki f’din l-awtobijografija jinħass Grasso kittieb
u ħaddiem ta’ xbihat u metafori effettivi, bniedem ta’ sensittività partikolari, u anki bniedem ta’ sengħa fit-tħaddim
tal-ilsien Malti. Huwa jikteb għall-qarrej medju, juża lingwaġġ ċar, sabiħ,
ġenwin u bla ebda pretensjonijiet. U dan minkejja li jħaddem numru ta’
mistoqsijiet ta’ natura eżistenzjali, u ċerti perijodi sintattiċi twal li
ċertament jirriflettu n-natura riflessiva tal-kitba tiegħu.
Hemm
drabi meta jħaddem l-istil tal-esej, ir-rakkont, id-diskors dirett u anki
d-djalett. F’waqtiet Grasso jitbiegħed mill-awtobijografija u jilbes il-libsa
tan-narratur jew rakkontatur li jgħid storja li taf tolqot kull familja
f’Malta. Tema ewlenija hawn hija l-fanatiżmu fil-politika li jista’ jwassal
għal ġlied u anki mewt. Drabi oħra Grasso jaf jibni d-diskors tiegħu
gradwalment, iżid fis-saħħa sakemm jilħaq il-quċċata ta’ dak li jrid jasal
għalih. Hemm imbagħad drabi oħra (mhux daqstant frekwenti) fejn Grasso jinħass
ftit pedantiku, ixidd it-ton tal-predikatur, u dan żgur li jikkuntrastja
partijiet iktar friski. Hemm waqtiet oħra fejn Grasso jikteb dwar realtajiet li
jistgħu jdarrsu lil dak li jkun, realtajiet li għalkemm huma parti mill-proċess
tal-ħajja tal-bniedem, bosta jippreferu jaħarbuhom.
F’dan
ir-rakkont awtobijografiku u fl-istess ħin riflessiv (“meta bniedem jieħu
n-nifs ma jfissirx li jkun verament ħaj. Hekk ikun jidher iżda xi drabi jħossu
katavru f’dinja ta’ kliem, ħsejjes, movimenti li ma jistax jieħu sehem fihom.”,
p. 51), Grasso ma jibżax jammetti d-dgħjufijiet tiegħu (“il-fehma tiegħi li
jien tweildt aktar biex nirnexxi bħala awtur milli bniedem għadha l-istess.”,
p. 46). Jammetti li wara 37 sena bħala awtur l-entużjażmu tiegħu beda
jiddgħajjef, u dan minkejja li għad fadallu mijiet ta’ stejjer li qatt ma
ppubblika. F’dan id-dawl Grasso bħal
jagħmel vjaġġ fit-tifkira u jikteb dwar il-karriera tiegħu bħala kittieb, dwar
pubblikazzjonijiet differenti minn tiegħu, dwar il-laqgħat tiegħu ma’ kittieba
Maltin (bħal Oliver Friggieri u Alfred Massa) u korrispondenza ma’ kittieba barranin
oħra (Ira Levin, William Katz, H.E. Bates, u F.M. Stewart), u l-kollaborazzjoni
ma’ persuni li għenuh biex il-kotba tiegħu jkunu suċċess dejjem ikbar. Jikteb
dwar ir-relazzjoni tiegħu ma’ ommu u missieru, u anki dwar iż-żmien meta kien
għaddej minn kriżi fiżika li ġagħlitu anki japprezza aktar dak li għandu u
jiftakar f’min hu inqas ixxurtjat minnu.
Inħoss
li Grasso seta’ ħalla ċerti ismijiet barra għax ma jagħmlu xejn ħlief għajb
lill-vera letteratura Maltija. Hawn qed nirreferi għal ċerti kittieba
relattivament żgħażagħ li permezz tal-pożi daqstant għal qalbhom kisbu ċerta
notorjetà u sfaw saħansitra
ppremjati mal-ewwel għatsa li għatsu fil-qasam “letterarju”, filwaqt li ma ddejqux
ikasbru kittieba validi li għexu, ħadmu u kitba b’imħabba bosta snin qabel ma
twieldu huma. U din hi prova li mhux dejjem ix-xogħlijiet ippremjati jkunu
verament l-aqwa fil-qasam tal-letteratura Maltija kontemporanja. Imma, kontra dawn, Grasso jikteb b’modestja u
b’umiltà awtentiċi,
indikazzjoni ta’ bniedem u kittieb matur. F’rabta ma’ dan Grasso jikteb ukoll,
“Meta nara s-serjetà li huma stmati biha
l-awturi barranin nirrealizza kemm f’Malta l-awtur għadu lura
mill-professjonaliżmu li ħaqqu. “ (p. 42)
Grasso
jagħti spazju anki lil dak li kittieba oħra qalu dwar il-kotba tiegħu: dan
iwasslu kemm permezz ta’ ittri li ntbagħtulu personalment u li jinkludi
fil-parti ewlenija ta’ Preludju għal
Mewti, imma anki fil-parti tal-aħħar fejn hemm bosta kummenti anki ta’
natura kritika li dehru fuq bosta ġurnali lokali. U dan ifakkarna fil-fatt li
hemm fejn jinkitbu teżijiet sħaħ dwar il-produzzjoni letterarja ta’ Grasso
minkejja li hemm ċerti kurrenti li għamlu minn kollox biex warrbuh fil-ġenb.
Forsi għalhekk Grasso stess jikteb, “Għall-anqas l-apprezzament li dejjem
stennejt f’pajjiżi sibtu minn awturi barranin.” (p. 45) Dan huwa d-destin ta’
bosta awturi awtentiċi Maltin, awturi li mhumiex parti minn klikek (magħmulin
minn kittieba, pubblikaturi, kritiċi letterarji u reċensjonisti) li jimxu fuq
il-motto “ħokkli dahri u nħokk tiegħek”.
L-ittra
tintuża f’partijiet oħra ta’ Preludju
għal Mewti. L-ittra hija meqjusa bħala teżor minn Grasso, u dan jintrabat
mar-rispett kbir li għandu għal dawk li ġew qabilna. Lil dawn Grasso jagħtihom
ħajja mill-ġdid permezz tal-pinna tiegħu. Niltaqgħu wkoll ma’ numru ta’
digressjonijiet li fihom jispikkaw ’l hawn u ’l hinn deskrizzjonijiet imlewna u
dettaljati (mera ta’ bniedem li ma jaħrablu xejn) ta’ persuni, spazji u stati
ġewwiena.
Parti
kbira minn Preludju għal Mewti hija
ddedikata lill-figuri ta’ ommu u missieru, u b’hekk spiss Grasso stess
jirrepeti li, “Illum it-tifel tal-imgħoddi baqa’ ħaj f’qalbi.” Hawn naqraw dwar
spazji u persuni marbutin ma’ omm Grasso. Wisq probabbli mingħand ommu Grasso
wiret is-sentimenti reliġjużi li spiss u regolarment jesprimi f’dan il-ktieb. Dan
jintrabat ukoll ma’ siltiet ta’ natura soċjo-morali: dan jispikka f’partijiet
fejn Grasso jikteb dwar Malta kif kienet fl-imgħoddi, u dwar Malta kif inbidlet
matul iż-żmien (“Id-dinja li għex fiha missieri ma kinitx din id-dinja.
In-nazzjon żgħir tagħna kien iżgħar, aktar magħqud, iżjed nazzjon... Il-familja
kienet aktar familja, forsi kienet għarfa inqas mil-lum, iżda tipprattika aktar
twemminha.”, p. 79). Mela f’Preludju għal
Mewti naqraw anki dwar il-familja u s-soċjetà, dwar l-ordni, it-tmexxija u l-ubbidjenza, imma anki
dwar it-tbatija li għadda minnha Kristu. Grasso ma jibżax isostni, “Il-kundanna
tiegħi tasal fil-beraħ bla mistħija lil min għandu s-setgħa u ma jħaddimhiex sewwa.” (p. 103) Dwar
il-gazzetti jikteb li, “Hi l-aħbar il-ħażina jew it-traġedja jew l-isfortuna li
baqgħet tiddomina l-midja.” (p. 120) L-awtur juri wkoll għarfien tajjeb ferm
tal-komportamenti u l-aġir tal-poplu Malti waqt ċirkostanzi partikolari. Dwar
il-Milied jikteb hekk: “L-imħabba mhix mudell ta’ jum iżda ta’ ħajja” (p. 107)
Inħoss li b’kitbiet bħal dawn Grasso jipprova jiskonġra ruħu u jħallas ċertu
dejn li hu biss jaf eżattament x’inhuwa.
Il-poeżija:
Ġeneralment
Grasso jippreferi jħaddem l-endekasillabu bħala l-vers tar-riflessjoni u l-vers
maħlul bħala metrika. Parti kbira mill-versi tiegħu huma eleġiji, mela marbutin
mat-tema tal-mewt. Fil-poeżiji tiegħu jfakkar lil dawk li m’għadhomx magħna, u
dawn huma kemm familjari stretti tiegħu, poeti ħbiebu (bħal Carmel Attard), kif
ukoll persuni li ma kienx jaf personalment, imma li sar jafhom permezz tal-media għax sfaw vittmi ta’ inċidenti
fatali. Filwaqt li Grasso huwa konxju tal-fatt li l-ħajja tfisser tbatija,
f’dan id-dawl jifhem ukoll li l-mewt toffri mistrieħ. Fl-istess ħin jinħass
il-faraġ li taf toffri l-fidi. Huwa hawn fejn il-mewt tinftiehem bħala bidu,
festa u laqgħa man-nies li telqu qabilna, u filwaqt li l-ħajja hija ppreżentata
bħala gidba, fil-mewt tinkixef kull verità.
Fil-versi
tiegħu Grasso jinħass bħala l-poeta-bniedem matur anki fl-età, li jibqa’ tifel minn ġewwa u b’hekk marbut mal-ġenituri
li tant ħabb anki wara mewthom. Huwa għalhekk jagħti importanza lir-relazzjoni
bejn il-ġenituri u l-ulied anki fil-poeżiji tiegħu.
Teknikament
spiss jitħaddmu numru ta’ paradossi li huma parti ewlenija mil-logħba ta’ kliem
li hija l-poeżija. Anki hawn il-versi ta’ Grasso jinftehmu bħala djarju intimu
ta’ dak li qatt ma ngħad b’leħen li jinstema’. Drabi oħra Grasso jħaddem
il-mekkaniżmu anaforiku (versi wara xulxin li jibdew bl-istess kelma, bħal kif
jagħmel f’Poeżija Għalija, p. 149) u
anki numru mdaqqas ta’ xbihat, waħda ssegwi lill-oħra. F’dan il-każ il-vers
maħlul u l-enjambement (is-sens ta’ dak li jkun qed jingħad li jiżloq minn vers
għall-ieħor bla waqfa ta’ punteġġjatura) ikomplu jqarrbu lill-poeżija lejn
it-teknika tan-nixxiegħa tal-kuxjenza. Drabi oħra l-versi ta’ Grasso jieħdu
mir-ritmu tal-litanija (ara Int, p.
196).
Tematikament
huma b’saħħithom dawk li jiena nsejħilhom il-versi tat-tluq: dawn huma ispirati
minn min jaf li d-dinja mhix post permanenti imma biss post li minnu rridu
npassu għal imkien ieħor (“il-qabar jilqa’ qoxra iżda t-tama/ hi fil-qawmien,
twelid li jibqa’għal dejjem.”, p. 176). Quddiem il-qosor u l-illużjoni
tal-ħajja Grasso jħossu buffu. B’hekk il-ħajja trid tittieħed b’ċerta ironija (Ferragħli l-Aħħar Grokk, p. 178).
Lil
Grasso narawh ipassi fi spazji fejn il-bqija tal-folla ma tinsabx, u dan għax
tinsab “middieħka f’għors karnival ieħor/ tul id-damma tal-ħajja.” (p. 158)
Hemm il-kritika soċjali, anki kontra poplu li jqim lill-politiku imma mhux lil
Alla (ara Ix-Xita ta’ Kull Nhar t’Erbgħa).
Dak tagħna huwa wkoll poplu li moħħu fil-karnival (u Grasso hawn jgħid li
“il-ħajja nbidlet f’logħba/ bla gost u bla progress”, p. 163) imma fl-istess
ħin ma jafx jidħak bih innifsu.
Għeluq:
Dak
li Grasso ma qalx b’fommu qalu bil-kitba f’Preludju
għal Mewti. Bniedem li ma jibżax jikxef dak li hemm mistur fih huwa bniedem
ġenwin u ta’ dan jistħoqqlu rispett. Preludju
għal Mewti huwa ktieb ideali għal min irid isir jaf sewwa wieħed mill-iktar
kittieba prolifiċi ta’ gżiritna. Huwa ktieb li ħareġ fil-ħin adatt, u jista’
jitqies bħala rigal għal min xtaq li
jiskopri aktar dwar dan il-bniedem li daħal fis-37 sena tal-karriera tiegħu
bħala kittieb. Preludju għal Mewti
huwa wkoll mogħti preżentazzjoni tajba ferm li tinkludi numru mdaqqas ta’
ritratti (anki bil-kulur) li jikkumplimentaw il-bqija ta’ din
il-pubblikazzjoni.
Patrick Sammut (Ottubru 2011)
No comments:
Post a Comment