MAL-ĦMURA TAX-XEFAQ ta' Charles Bezzina, BOV 2106.

Mal-Ħmura tax-Xefaq huwa ktieb li jiġbor fih 200 poeżija li din id-darba Bezzina kiteb bejn l-2011 u l-2014. Nifhmu mill-ewwel li dik tiegħu bħala poeta hija pożizzjoni privileġġjata li minnha kapaċi jara u jġarrab eserjenzi li mhux kulħadd kapaċi jesperjenza.

Dwar l-aspett TEMATIKU:

Charles Bezzina jżomm il-firxa ta’ temi li ttratta f’antoloġiji poetiċi imgħoddija. Fost dawn tirrikorri dik tal-imħabba. Din tispikka f’poeżiji bħal Tajtni x’nifhem (fejn il-poeta jesprimi x-xewqa u jfittex l-imħabba); Meta tiġi (fejn l-imħabba hija mifhuma bħala possibiltà futura imma anki bħala esperjenza tal-imgħoddi); Ġo xagħrek (fejn l-“int” jintrabat ma’ elementi ħafna ikbar minnu, dawk naturali); Nixtieq (fejn l-imħabba teżisti biss fid-dimensjoni tax-xewqat u hija mgħollija fuq pedestall); u F’għajnejk qed nara (fejn f’għajnejn il-maħbuba hemm il-kobor u l-misteri tal-infinit). F’Konna mmorru fuq ix-xtajta hija maħkuma minn sens qawwi ta’ nostalġija: niftakru li l-ħwejjeġ sbieħ u sitwazzjonijiet ideali ma jdumux, u jasal żmien ieħor meta posthom joħodulhom il-baħħ: “Waqfet tfewwaħ qajla ż-żiffa,/ u xewqatna ġew fix-xejn,/ morna għal rasna bla tkellimna,/ kellna l-baħħ ġo qalbna t-tnejn.” (p. 227)

Fil-versi ta’ Bezzina naqraw ukoll dwar il-kuntrast bejn iċ-ċokon tal-‘jien’-bniedem fuq naħa, u l-kobor tal-forzi tal-makrokożmu fuq l-oħra. Hekk f’Int ħadtni u ħallejtni wieħed jistaqsi min hu l-“int” li jindirizza l-poeta? Dan huwa dak l-ispirtu li bħal donnu qabad lill-bniedem u tefgħu jimraħ waħdu fost elementi naturali bħalma huma l-wied, l-għoljiet, ir-riħ, il-boskijiet, is-sisien u l-baħar. F’Xi jkun ir-riħ iwissi mikro- (it-tajr) u makrokożmu (il-kwiekeb u r-riħ) inisslu sens ta’ stagħġib u għadd ta’ mistoqsijiet fil-poeta.

F’Irrid ix-xbieha tal-ilma tesprimi anki l-bżonn li l-poeta (mela l-“jien”) isaffi lilu nnifsu u jiġġedded. Drabi oħra Bezzina jsib kenn fil-fidi bħalma naraw fi Trankwilla l-vuċi tiegħek, fejn il-vuċi li jikteb dwarha “taf tixgħelli xemgħa f’dalma kbira”, “tkenninni mill-irjieħ mgħaddbin, sfrenati,/ u tgħinni ngħum fil-ħalel bla ma negħreq”, jew “iġġibli s-sliem, il-kalma f’moħħi u f’qalbi,/ it-tama tal-ġejjien, is-serħ ta’ ruħi”. Din il-vuċi li jisma’ l-poeta tista’ tkun saħansitra dik tal-baħar. U dan jerġa’ jorbot mal-fatt li l-poeta hu bniedem sensittiv u li jinterjorizza dak kollu li hemm madwaru, u huwa attent għall-ħsejjes, taħbit u lħna tal-elementi naturali. It-twemmin bħala tema jerġa’ jinħass f’Nixtieq illi nitkisser, fejn naqraw dwar ix-xewqa tal-poeta-bniedem li jinbena mill-ġdid b’moħħ, ruħ u sensi aktar qawwija u sensibbli biex ikun jista’ jġarrab aħjar lil Alla: “Agħtini fl-aħħar sensi/ wisq iżjed qawwijin,/ ħa ngħum fil-kobor tiegħek,/ fi ġmielek, dawl divin.” (p. 222)

Is-solitudni hija motiv ieħor li jirrikorri fil-versi ta’ Bezzina. Din tinftiehem bħala kenn kontra t-tiġrib li jista’ jinqala’ f’poeżija bħal Fittex idħol u mur staħba. Fil-poeżija Tajra Bezzina jikteb, “Jien tajra illi nqtajt minn qatgħa kbira”, anki biex ikun jista’ josserva id-dinja umana minn ċerta distanza. Il-“jien” u l-baħar isiru ħaġa waħda f’Illejla jien u l-baħar billi jinħabbu f’solitudni, bla ma jwarrbu l-għarfien li dik tagħhom – “id-diq li jifni qalbna”, “l-uġigħ tagħna”, “l-ħtijiet kollha”- hija sitwazzjoni eżistenzjali xejn ħafifa. Dan b’xi mod jintrabat mar-relazzjoni bejn il-poeta u l-bqija tan-nies madwaru li naqraw dwarha f’poeżiji bħal Il-buffu u Buffu. Bezzina jikteb, “ninħeba taħt il-maskra kbira tiegħi,/ bla nuri ’l ħadd u ’l ħadd tassew min jien” (p. 90). Nifhmu li wara l-maskra li ddaħħaq hemm bniedem sensittiv bl-uġigħ u bl-imrar kollu tiegħu. Nifhmu wkoll li n-nies tinġibed lejn il-maskra għax taljena u ddaħħaq, mhux lejn dak li hemm taħtha, u dan ikompli jżid fis-solitudni tal-poeta. F’versi bħal Buffu niftakru wkoll li dak li jagħmel Bezzina hu li jberraħ permezz tal-versi dak kollu li jħoss matul waqtiet differenti. Huwa hawn fejn jilħaq livelli universali ladarba dak li jikteb dwaru mhux biss frott tiġrib personali-individwali imma jsir rifless ta’ dak li jġarrab il-bniedem in ġenerali. Proprju għalhekk spiss Bezzina jħaddem l-“aħna” bħala persuna grammatikali – ara l-poeżija Mewġiet ilkoll kemm aħna.

Anki Weġgħa hija poeżija ħierġa direttament mill-qalb u li b’xi mod jew ieħor tiddeskrivi l-“essenza” ta’ Charles Bezzina bħala bniedem u poeta: “Ġewwa jdejk nitlaqlek weġgħa,/ nagħtihielek bla ma tfuħ,/ fiha l-ġmied ta’ qalb mifnija,/ fiha l-krib, il-fwar tad-dmugħ.”

Dak li jagħmel Bezzina fil-versi tiegħu huwa wkoll vjaġġ. F’Għarrfuni jikteb, “il-weraq ta’ fdal ħajti/ qed jaqa’ xott, midbiel./ […] b’dankollu għadni nwerrek,/ inkaxkar, ma nċedix.” (p. 62) Il-poeta li qed jara li ż-żmien ma jistenna lil ħadd iħoss li xi darba t-triq trid tintemm anki għalih. Madankollu jsostni li mhux biħsiebu jċedi u dan anki bis-saħħa tal-poeżija. Il-ħajja - mit-tfulija sax-xjuħija - u l-qosor tagħha jiġu ttrattati fi Tfal aħna: hawn ir-ritmu mexxej tal-vers imħaddem (is-settenarji) jirrifletti l-ħeffa li biha tgħaddi l-ħajja.

It-tifkira u ż-żmien sabiħ tat-tfulija (issimbolizzat mill-“baħar sielem”) kontra l-għarfien li ż-żmien jgħaddi u kollox jitbiddel (il-“baħar tqawwa” u “t-tifel m’għadux aktar, tbiddel sewwa”) jidhru f’U meta konna ċkejkna u Qaluli nerġa’ lura rispettivament.

L-istaġun tal-ħarifa jerġa’ f’Ħarifa la tgħaddix: hawn dan l-istaġun, flimkien mal-baħar, jgħinu lill-poeta jirrifletti u jistrieħ fis-solitudni. L-element tas-serħan u tan-natura bħala duwa kontra stati ġewwiena differenti nerġgħu naqraw dwaru fil-poeżija Fil-ġnien tiegħi fejn Bezzina jikteb li l-elementi naturali jservuh “biex idawlu d-dlamijiet,/ biex iqanqlu l-ilma qiegħed,/ biex iserrħu l-qalb li nfniet.” F’Kuljum il-polz itektek naqraw dwar emozzjonijiet kuntrastanti: fuq naħa hemm it-tama (“Hemm tama tgħix ġo fina”), imma fl-istess ħin hemm ukoll l-għarfien tat-tmiem (“ninbarmu għad xi darba,/ u negħrqu minnufih.”). Kontra l-ħarifa mbagħad hemm ir-rebbiegħa li tintrabat ma’ żmien iż-żgħożija u li tispikka fil-poeżija Aħna żgħażagħ.

Il-protesta, għalkemm mhix waħda li tiġi espress bi vjolenza, tinħass fil-poeżija It-tajr. Hekk jikteb Bezzina:

“Tajr imġarrab, tajr tal-baħar,

ġie u mar, għadda ħosbien.

[…]

Tajr li qatt ma rajna bħalu,

tajr imwerwer, tajr anzjuż,

baqa’ sejjer bla sellmilna,

tajr tal-lejl, tajr misterjuż.”

It-tona ta’ protesta jerġa’ f’Ma rridx nara fejn Bezzina jixtieq jorqod għat-tul biex jaħrab mill-problemi tal-preżent, fosthom “il-jasar, bosta ġlied,/ il-għira, il-mibegħda,/ il-ġuħ, il-mard qerried”, kif ukoll “diżastri tan-natura,/ imwiet bil-multitudni,/ traġedji kbar mistura.”

Anki l-eleġija hija parti mir-repertorju ta’ Charles Bezzina. F’Nistħajlek. Lil Karen Azzopardi naqraw dwar din it-tfalja li hija ħlejqa bejn reali u bejn fantastika, u li toqgħod x’imkien bejn art u sema.

Hemm ukoll drabi meta Bezzina jittratta t-tema tal-poetika, mela meta jikteb dwar is-sengħa tal-poeżija jew dwaru nnifsu bħala poeta. Dan narawh f’Poeżija, fejn Bezzina jammetti li għajn ewlieni għall-versi tiegħu hija n-natura tipikament Maltija. Minħabba dan il-versi ta’ Bezzina huma miżgħudin b’riferimenti għall-elementi naturali tipikament Maltin bħalma huma l-baħar (fuq kollox), imma anki r-riħ u x-xemx. Fil-“baħar” il-poeta jara spazju ta’ misteri li jmur lura ħafna fiż-żmien. Hemm fis-skiet tal-mewġa Bezzina jilmaħ “elf sigriet” (ara Mewġa). F’Tajra (imma anki f’Minn dix-xtajta) l-baħar jintrabat ma’ ambjent ta’ kontemplazzjoni, fejn Bezzina jagħżel li “[j]oqgħod ħiem[ed] f’solitudni”, xi ħaġa li esperjenzaw poeti oħrajn bħall-istess Dun Karm Psaila fil-poeżija Waħdi. Il-baħar u l-meditazzjoni jerġgħu f’Il-vjaġġ tal-illużjoni, fejn Bezzina jikteb,

“Ninsabu lkoll maħkuma

minn ħsieb, meditazzjoni,

nitbiegħdu kuljum għadna

fil-vjaġġ tal-illużjoni.” (p. 154)

L-element tar-riflessjoni jerġa’ jispikka f’X’inhi din l-illużjoni, fejn għal darb oħra l-bniedem-poeta jirrifletti u jistaqsi dwar elementi ħafna ikbar minnu.   

Bezzina jinteraġixxi f’relazzjoni kontinwa mal-elementi naturali, l-aktar mal-baħar. F’Dan il-baħar dan l-element naturali jinftiehem bħala entità ħajja u spazju infinit ta’ għarfien (“Dan il-baħar jaf kull demgħa/ illi niżlet mis-smewwiet/ […] Jaf sigrieti klandestini/ illi jseħħu ġol-għerien”). F’poeżiji bħal dawn il-bniedem-poeta fiċ-ċokon tiegħu u l-baħar, ix-xtajta, is-sema, l-irjieħ u l-bqija (bħala parti mill-ħolqien il-kbir) isiru ħaġa waħda biex b’hekk jinkiseb għarfien usa’. Ħdejn il-baħar il-poeta jinħakem minn ġrajjiet imgħoddija li għandhom mill-ħolm u mill-imħabba (ara Kienet xtajta). Fil-poeżija F’torri msaħħar il-poeta flimkien ma’ preżenza oħra anonima jsib il-kenn minn “kull hemm u mrar”, u jħossu “maqtugħin minn kull progress,/ ħajja sielma mingħajr ħsejjes”. (p. 149)

Hemm imbagħad drabi oħra meta Bezzina jiddeskrivi spazji li jmorru lil hinn minn xtutna bħalma jagħmel fil-poeżiji Serfaus, Pfunds u Bavarja, kollha fl-Awstrija. Hawn il-poeżija takkwista l-karatteristiċi tar-ritratt ladarba Bezzina jsemmi xmajjar, baqar, djar biċ-ċmieni jdaħħnu, kaskati, għadajjar, muntanji, widien, ċriev, borra u l-bqija. Quddiem dan kollu Bezzina jikteb:

“Pastur f’dan kollu jiena,

nitpaxxa bid-dehriet,

mitluf f’dal-ġmiel, qed nikteb

f’din l-art tas-sħarijiet.” (Bavarja, p. 191)

Bi ħsibijietu Bezzina huwa poeta li jimraħ fi spazji differenti li għandhom mill-kobor tal-makrokożmu, imma anki mill-misteru lil jmur lil hinn minn kull possibiltà ta’ definizzjoni (ara Fi ħsiebek):

“Fi ħsiebek hemm l-ispazji ta’ kull kożmu,

il-kwiekeb jegħmżu ħiemda lil xulxin,

il-qamar jarmi r-raxx minn lewn il-fidda,

l-imrieżaq tax-xemx tikwi, lkoll dehbin.

[...]

Fi ħsiebek id-dagħbien ta’ fond imdallam,

il-kobor silenzjuż u mingħajr tmiem,

irkejjen eremiti u solitarji,

il-baħħ li ma jitfisser b’ebda kliem.”

Dwar l-ISTIL TA’ KITBA:

Il-kliem fil-versi ta’ Charles Bezzina għandu ritmu mexxej u jitwieled bla ebda diffikultà jew tqanżiħ. Dan però huwa frott min ilu jikteb għal snin twal u b’hekk għalih il-kitba saret sengħa. Dawn ir-ritmi poetiċi li juża Bezzina spiss joqorbu lejn ir-ritmi naturali tal-istess baħar li spiss isemmi: bħalma dan tal-aħħar jimla u jofrogħ, hemm ukoll ir-ritmi, daqqa jgħaġġlu u daqqa jimxu iktar bil-kalma.

Prosodikament dawn il-poeżiji ta’ Bezzina huma miktubin prinċipalment b’versi bħalma huma s-settenarji u l-ottonarji (li ritmikament huma versi li jistgħu jiġu anki kantati bla ebda tbatija), imma jitħaddmu ximindaqqiet ukoll il-kwinarji, is-senarji, id-dekasillabi u l-endeksillabi. Metrikament jaħkmu kważi esklussivament il-kwartini bir-rima mqabbża, mela l-istrofa ta’ erba’ versi bit-tieni u r-raba’ versi li jirrimaw. Hemm xi eċċezzjonijiet bħall-poeżija Jekk mhux ir-riħ (magħmula minn sestini) jew Trankwilla l-vuċi tiegħek u Illejla jien u l-baħar (magħmula minn strofi rregolari bla rima u endekasillabi). Mela strutturalment l-għażla ppreferuta minn Bezzina hija dik regolari u tradizzjonali.

Il-lessiku użat għandu kemm mis-Semitiku kif ukoll mir-Romanz, u li jintrabat l-iktar ma’ reġistri bħalma huma dak naturali u dak ta’ tiġrib il-ħajja.

Fost il-mekkaniżmi letterarji li jħaddem Bezzina hemm l-appell għas-sensi. Hekk f’Imxu miegħi naqraw “xommu r-riħa t’alka niedja,/ ħossu l-lehġa tal-mewġiet.”, u ftit wara “ħossu r-riħ ma’ xagħarkom ġej,/ togħmu r-raxx itir ma’ wiċċkom”. F’dawn l-erba versi Bezzina jappella għas-sens tax-xamm, tal-mess, u tat-togħma, filwaqt li jfakkarna fis-safa tal-elementi naturali li joffru serħan lil min jaf japprezzahom. L-appell għas-sensi jerġa’ f’Riħa ta’ baħar mielaħ fejn diġà fit-titlu hemm appell għas-sens tax-xamm u tat-togħma, filwaqt li naqraw versi oħrajn bħal “u l-karba mill-bogħod dwiet” (smigħ), u “riħa ta’ alka niedja,/ riħa ta’ ragħwa tfuħ” (xamm).

Hemm drabi meta kliem il-poeżija bħal jimita kliem għanjiet ritwali tal-imgħoddi li kienu jitnisslu mir-rabta tal-bniedem mal-elementi naturali. Hekk naqraw f’Illejla mingħajr qamar:

“Illejla mingħajr qamar,

inqabbdu lkoll in-nar,

nixegħlu mitt ħuġġieġa,

infakkru ġrajjiet kbar.

[…]

U ngħidu talb l-imgħoddi,

is-salmi tal-irjieħ,

l-għanjiet u l-litaniji

tal-baħar, tal-erwieħ.”

Drabi oħra l-istrofi jieħdu l-għamla ta’ mistoqsijiet rettoriċi (ara Jekk mhux l-ilma).

KONKLUŻJONI:

Dawn huma poeżiji li ma jistgħux jinqraw kollha f’daqqa għax jgħejuk ladarba lessikalment, tematikament u ritmikament huma simili ħafna. Dan jista’ jirrifletti ċ-ċokon – ġeografiku - li minnu ġej Bezzina, ċokon li jaħrab minnu permezz tal-immaġinazzjoni, tal-lehma u tal-versi li moqrija ftit ftit jinżlulek għasel. Huwa hawn fejn il-poeżiji ta' Bezzina jinftehmu wkoll bħala logħba infinita ta’ kliem li kull darba jitqiegħed f’ordni u skemi ġodda b’mod naturali biex jinħolqu xbihat, emozzjonijiet, u sensazzjonijiet ġodda fi-qarrej. Il-fliexken hum antiki, imma l-inbid li joffrilna Bezzina hu dejjem mill-itjeb. Il-forma hi tradizzjonali, imma l-poeżiji li naqraw f’Mal-Ħmura tax-Xefaq ipaxxu l-qalb, il-widna u r-ruħ. Dawn ta’ Bezzina huma poeżiji mgħobbijin bil-ħeffa ta’ riflessjonijiet profondi u li għalhekk jistgħu jinqraw ukoll minn taħt l-ilsien, imma jħallu fil-qarrej eku li jidwi għat-tul.

Din il-ġabra għandha daħla Kritika interessanti miktuba mill-Professur Oliver Friggieri.