EMILIA - Rumanz ta' George Said-Zammit

Emilia - It-Tfajla tal-Belt huwa t-tieni rumanz storiku-soċjali miktub mill-pinna ta’ George Said-Zammit wara li s-sena 2016 rat il-pubblikazzjoni tal-ewwel rumanz tiegħu Is-Saltna li Jmiss, ambjentat f’Malta tas-seklu 16. Din id-darba, Emilia – It-Tfajla tal-Belt huwa ambjentat f’Malta tas-snin Tletin u Erbgħin tas-seklu 20. Kif naqraw fir-rumanz, li jerġa’ jħallat flimkien l-isfond storiku ma’ ġrajja mistħajla, dawn ma kinux żminijiet faċli għal Malta u l-Maltin: kienu żminijiet ta’ qgħad kbir, faqar, għaks, emigrazzjoni (mifhuma anki bħala t-tkeċċija ta’ bosta żgħażagħ minn art twelidhom), inkwiet ta’ natura politika, u aktar tard, it-theddida u l-wasla tal-gwerra li kissret familji sħaħ u ħalliet lill-pajjiż f’rovina.

Stilistikament wieħed jinnota li dan ir-rumanz fih ftit deskrizzjonijiet imma ħafna azzjoni, azzjoni kontinwa fejn iż-żmien jiżloq bla ebda diffikultà. Għalhekk ir-ritmu jgħaġġel u ma jiqafx ħafna biex jiddeskrivi spazji u persuni fid-dettall. Hekk, per eżempju, hemm drabi meta l-vjaġġ minn Malta għall-Awstralja – vjaġġ li kien jieħu ġimgħat twal - jiġi rrakkuntat fi ftit linji. Iż-żmien li jqatta’ Frankie fl-Awstralja jiġi deskritt fi ftit paragrafi: mhux biss insiru nafu li għaddiet diġà sena, imma fi ftit spazju tiġi deskritta l-istorja ta’ Frankie Vella li għamel suċċess fl-Awstrajla, b’din tal-aħħar mifhuma bħala spazju pożittiv. Frankie jerġa’ jidher biss fl-aħħar kapitlu. Dan hu rumanz mexxej anki minħabba l-bosta djalogi li l-awtur jinkludi flimkien mal-bdil kontinwu ta’ spazji differenti fejn isseħħ l-azzjoni. Dan kollu żgur li jirrendi l-ġrajja rrakkuntata iktar verosimili u ħajja.

Id-deskrizzjoni tispikka fi ftit partijiet: eżempju wieħed hu meta taqa’ bomba fuq xelter mimli nies u jibda l-proċess ta’ tħaffir biex jinħarġu dawk li kien hemm ġewwa (Kap. 21). Id-deskrizzjoni terġa’ tispikka f’kapitlu 23 fejn naqraw dwar jum it-tieġ bejn Vitor u Emilia, deskrizzjoni li tieqaf ħesrem minħabba l-isfond tal-gwerra. Hawn l-awtur jagħti spazju lill-ħsus tal-għarajjes. Jibbilanċja dan hemm fuq in-naħa l-oħra l-bosta tagħrif ta’ natura storika li Said-Zammit jagħtina.

ŻMIEN:

Il-ġrajja tibda fix-xahar ta’ Ottubru tas-sena 1933. Naqraw li t-Tlieta, 12 ta’ Ottubru 1933 isseħħ laqgħa tal-parlament. Ta’ min jiftakar li fis-snin Tletin Malta kellha kultura Taljana imma taħt ħakma Ngliża. Kien ukoll żmien meta tensjoni kbira bejn il-Gvern Malti u l-Gvernatur wasslet biex dan ixolji l-gvern u l-Assemblea tal-poplu. Kien hemm ukoll il-ħabs u l-eżilju għal dawk li kienu juru simpatija lejn it-Taljani. Naqraw dwar d-diskors tal-Gvernatur lill-poplu Maltin fuq ir-Rediffusion, dwar il-Kwistjoni ta’ lingwa (l-għażla bejn it-Taljan u l-Ingliż), reliġjon (Protestanti u Kattoliċi) u politika (il-kuruna Ngliża u l-Faxxisti). Bil-mod il-mod Said-Zammit jgħaddina minn Malta fl-1934, iwassalna sa Ottubru tal-1937, April tal-1938 – jum l-emigrazzjoni għal Frankie u bosta Maltin oħrajn -, l-24 ta’ Novembru 1938 – is-sena meta bdiet tinħass sewwa t-theddida min-naħa tal-Faxxisti -, l-aħħar tas-sena 1939, il-bidu tal-1940 – meta kien ippjanat li jsir iż-żwieġ bejn Vitor u Emilia. Naqraw dwar it-12 ta’ Novembru 1940  –  wasla ta’ konvoj fil-Port il-Kbir -, l-aħħar tas-sena 1940, l-1942 – sena mill-agħar għal Malta minħabba intensità ta’ attakki mill-ajru. Mill-15 ta’ April 1942 nimxu għall-15 ta’ Awwissu tal-istess sena – il-konvoj ta’ Santa Marija.

Is-sena 1943 tintrabat ma’ żmien meta t-Tieni Gwerra Dinjija kienet fl-aqwa tagħha, imma anki żmien meta ħabat it-tieġ bejn Vitor u Emilia (l-20 ta’ Frar 1943) u meta l-bumbardamenti fuq Malta naqsu ħafna. Frar tal-1943 iġib miegħu l-mewt ta’ personaġġ ewlieni fil-ġrajja wara attakk aħrax mill-ajru. F’Ottubru tal-1944 Emilia tkellem badessa fil-kunvent tas-sorijiet Agostinjani u tieħu deċiżjoni importanti f’ħajjitha li twassalna lejn l-aħħar tas-sena 1946. L-aħħar data li naqraw f’dan ir-rumanz hija s-sena 1966. Mela mil-lat temporali Emilia – It-Tfajla tal-Belt tifrex fuq bejn wieħed u ieħor 33 sena.

SPAZJU:

Aspett importanti ieħor rigward il-ġrajja ta’ rumanz huwa l-ispazju fejn isseħħ l-azzjoni. Hawnhekk jaħkem fuq kollox l-ispazju tal-Belt Valletta, sit ta’ xogħol u residenza għal bosta Maltin. Matul il-ġrajja jissemmew bosta toroq u rkejjen oħrajn ta’ din il-belt kapitali, fosthom, Portu Salvu, Pjazza Reġina, Triq id-Dejqa, il-Port il-Kbir, Lascaris, il-knisja ta’ Ġieżu, ta’ Pinto, il-fortizza ta’ Sant’Iermu, il-Mandraġġ u l-Arċipierku, Triq San Marku, il-knisja ta’ Santa Rita, Triq San Pawl, Strada Rjali, il-Palazz tal-Gvernatur fi pjazza San Ġorġ, Triq l-Ifran, Triq il-Merkanti, Triq San Ġwann, Triq Brittania, Bieb il-Belt, Triq in-Nofsinhar, it-Teatru Rjal, San Federiku, u l-Berġa ta’ Kastilja.

Il-Parlament huwa spazju magħluq u s-sit fejn tiltaqa’ l-klassi għolja u tal-mexxejja tal-pajjiż. Il-knejjes jissemmew f’rabta ma’ attivitajiet ta’ kuljum bħall-quddiesa ta’ filgħodu, imma anki tiġijiet u funerali. Dawn jintrabtu wkoll mal-uffiċċju tal-kappillan li dak iż-żmien kien figura importanti li jagħti pariri siewja u jgħin fil-qari ta’ dokumenti differenti għal min ma kienx jaf jaqra minħabba l-livell għoli ta’ illitteriżmu. Anki l-illitteriżmu jista’ jinftiehem bħala spazju, imma din id-darba bħala spazju astratt. Hemm ukoll il-kunvent, spazju fejn wieħed isib ftit faraġ kontra t-tiġrib tal-ħajja. Proprju fil-bitħa tal-kunvent tal-patrijiet Agostinjani jsir il-festin tat-tieġ bejn Vitor u Emilia. Il-knejjes u l-kunventi jintrabtu mal-ispazju ta’ Malta Nisranija, b’personaġġi bħall-kappillan u swor Marija Tereża li jingħataw rwol importanti.

Numru ta’ azzjonijiet jitpoġġew fi ħwienet differenti, fosthom il-ħanut tal-kafè jew il-ħanut tal-ħaxix ta’ Ġamri. Il-Port il-Kbir, apparti li kien spazju ta’ bosta attivitajiet u fejn bosta Maltin kienu jaħdmu bħala burdnara, kien ukoll is-sit minn fejn bosta Maltin kienu jemigraw darba għal dejjem biex isibu ħajja aħjar barra minn xtutna. L-awtur ifakkarna f’kemm inxtered dmugħ hawnhekk minħabba l-firda bejn ġenituri u wlied, jew bejn maħbubin, minħabba l-emigrazzjoni. Ma ninsewx li xatt il-Belt kien ukoll spazju li joffri serħan waqt il-ħin liberu ta’ bosta.

Spazju ieħor li jispikka f’dan ir-rumanz hu d-dar, fejn naqraw dwar ferħ u sliem marbutin mal-aħbar ta’ żwieġ fil-qrib. Fid-dar ta’ Emilia parti mill-azzjoni sseħħ fil-kċina fejn tinġabar il-familja biex tiekol u titkellem flimkien, fejn hemm ir-Rediffusion bħala mezz importanti ta’ komunikazzjoni u intratteniment u fejn jingħad ir-rużarju. Dan hu spazju li jintrabat mal-klassi tal-ħaddiema, nies sempliċi u fqar.

Il-gwerra hija element importanti f’Emilia – It-Tfajla tal-Belt. Ma setax jonqos għalhekk li parti kbira mill-azzjonijiet iseħħu fi spazji li jintrabtu mal-attività bellika. Ma’ din jintrabat l-ispazju tal-lieva bħall-kwartieri militari f’Ħal Luqa, fl-Imtarfa, u f’Ħal Safi. Jissemmew ukoll l-ispazji ta’ difiża kontra attakki mill-ajru, fosthom l-ajruporti militari ta’ Ħal Luqa, Ta’ Qali, Ħal Far, u l-fortizzi ta’ Sant’Iermu u Sant’Anġlu, mgħammra bl-aqwa armamenti u truppi. Il-kwartieri ta’ Lascaris huma l-ispazju fejn jittieħdu d-deċiżjonijiet rigward strateġiji militari partikolari.

Kif tasal il-gwerra fuq Malta mbagħad jispikka l-ispazju tal-ħerba, bħal dik li tolqot lill-Belt Valletta - “bini mġarraf, toroq mimlija ġebel, knejjes ħerba waħda u palazzi lanqas biss tagħrafhom.” (Kap. 17) -, imma anki l-Furjana, il-Kottonera u l-irħula differenti. Fi żmien ikrah bħal dan kienu importanti x-xelters li fihom kienu jsibu kenn eluf ta’ Maltin waqt l-attakki mill-ajru. B’xorti ħażina però xi drabi x-xelters kienu jinbidlu minn spazji ta’ kenn għal spazji ta’ mewt: dan meta kienu jintlaqtu direttament minn xi bomba li kienet tħalli ħerba u kull min ikun hemm taħt kien jiġi mirdum, mifgugħ u jispiċċa mejjet. Spazji ta’ rifuġju kienu wkoll l-għerien.

Il-barracks ta’ Kalafrana u l-Palazz ta’ San Anton kienu joffru ftit mistrieħ lit-truppi waqt il-gwerra. Min-naħa l-oħra, il-Port il-Kbir kien jinbidel minn spazju ta’ periklu minħabba li kien jiġbed fuqu bosta attakki mill-ajru għal wieħed ta’ tama meta kien jasal xi konvoj bil-provvisti, bil-munizzjonijiet, bi truppi u biż-żejt. Portijiet oħra li jissemmew fir-rumanz huma l-portijiet ta’ Marsaxlokk u ta’ Bengħajsa. Spazji oħrajn li jintrabtu direttament mal-gwerra kienu l-isptarijiet li fi żmien il-gwerra kienu importanti ferm biex joffru kura u fejqan lil bosta suldati: hawn jissemmew l-Isptar Ġenerali fil-Furjana, Bighi u l-Imtarfa.

L-azzjoni tar-rumanz isseħħ fi spazji oħrajn, bħall-għelieqi lejn is-Swatar u Birkirkara, fejn dak iż-żmien kienu jaħkmu oqsma kbar ta’ raba’ li minnhom il-Malti kien jaqla’ x’jiekol, u l-Ħamrun u l-Imsida, l-ispazji fejn jgħixu ħut Vitor.

It-tema tal-emigrazzjoni tintrabat ma’ spazji partikolari wkoll. Fil-Berġa’ ta’ Kastilja kien hemm l-uffiċċju tal-emigrazzjoni. Minn jaf kemm-il Malti u Maltija ħallew lil xtutna biex sabu ħajja aħjar f’pajjiżi oħrajn bħal Ġibiltà, l-Awstralja, l-Amerika, u  l-Afrika! Il-Port il-Kbir kien l-ispazju tal-punt tat-tluq, filwaqt li portijiet bħal Port Said fl-Eġittu u Singapore kienu spazji ta’ waqfa matul il-vjaġġ twil lejn id-destinazzjoni aħħarija, jiġifieri Melbourne, fl-Awstralja. Hemm parti fejn l-ispazju hu dak fuq il-vapur waqt il-vjaġġ lejn l-Awstralja – spazju ta’ tranżizzjoni u ta’ solidarjetà kbira bejn iż-żgħażagħ Maltin -, filwaqt li l-belt ta’ Melbourne fissret stabbiltà għal eluf ta’ Maltin.

Filwaqt li Malta tista’ tinftiehem bħala spazju negattiv fis-snin Tletin u Erbgħin, ladarba komplew jikbru l-qgħad, il-faqar, it-theddida mill-Faxxisti mill-1938 ’il quddiem, u aktar tard waslet ukoll il-gwerra li damet qatigħ, l-Awstralja tinftiehem bħala spazju pożittiv għall-emigranti bħal Frankie li sabu xortihom permezz tal-kuraġġ, l-għaqal u l-ħidma.

Ta’ min insemmu wkoll il-Mediterran bħala spazju ta’ attività militari sfiqa matul it-Tieni Gwerra Dinjija, kif ukoll l-ispazju tal-Olokawst, meta fir-rumanz jissemmew saħansitra l-kampijiet tal-konċentrament bħal Auschwitz, Dacau u Vaivara.

ĦSEJJES:

Wieħed jista’ jgħid li Emilia – It-Tfajla tal-Belt huwa rumanz li jissejjes ħafna fuq l-aspett udittiv. Il-ħsejjes li naqraw dwarhom waqt il-ġrajja huma bosta. Hemm il-ħsejjes li jintrabtu mal-għodwa bħad-daqq tal-qniepen tal-knejjes biex jistiednu lill-Maltin għall-quddiesa ta’ filgħodu, il-ħsejjes tal-ħbabat u tal-imfietaħ, l-ilħna tal-bejjiegħa – ilkoll jgħajtu kemm jifilħu biex ibigħu l-prodotti tagħhom -, il-ħsejjes tal-għodda tal-ħaddiema jżaqżqu jew iħabbtu, imma anki t-tokki tal-Ave Maria, il-ġentlomi jitkellmu bl-aċċent Taljanizzat, il-bejjiegħ tal-gazzetta b’vuċi li tidwi, id-daqq tad-diski jew grupp mużikali fil-ħwienet ta’ Triq id-Dejqa.

It-toroq tal-Belt kienu jimtlew b’persuni jitkellmu b’kull ilsien, fosthom l-Ingliż, it-Taljan, il-Franċiż, il-Malti, l-Għarbi, ftit Spanjol u saħansitra l-Grieg, bil-bejjiegħa tal-ħut jgħajtu b’ħanxra liema bħalha, bix-xjuħ jitkellmu u jqasqsu, u bin-nisa jitkellmu mill-gallarija b’leħen għoli.

Fl-ispazju magħluq tal-Parlament jinstemgħu l-ilħna tal-membri tal-parlament jitkellmu bit-Taljan jew bil-Malti b’aċċent pjuttost taljanizzat, il-qanpiena ċċempel biex tħabbar bidu tas-seduta parlamentari oħra, l-applaws tal-membri tal-Gvern u t-tisfir tal-Oppożizzjoni, l-ilħna jogħlew u xi tisbita fuq il-mejda f’waqtiet ta’ tensjoni u teħid ta’ deċiżjonijiet varji.

Anki l-ispazju ċkejken tad-dar għandu l-ħsejjes tiegħu, fosthom l-ilħna tal-aħwa, iċ-ċekċik tal-platti fil-kċina, it-tpaċpiċ u t-tressiq tas-siġġijiet, il-vuċijiet minn taħt, u l-ħoss tal-purtelli tat- twieqi jinfetħu. Ma ninsewx li dawn huma ħsejjes li jintrabtu l-iktar ma’ żmien ta’ sliem.

Hemm imbagħad il-ħsejjes li jintrabtu mal-uġigħ tal-bniedem u mal-ispazju tal-isptar. Nisimgħu lil Tereża tibki wara l-aħbar ħażina tal-marda ta’ żewġha. Aktar biki u tnewwieħ min-naħa tagħha wara l-aħbar li binha, Frankie, kien se jemigra. L-għajat u l-biki ma jonqosx ladarba dan ta’ Said-Zammit hu rumanz li jinsisti fuq it-tbatija tal-bniedem: hemm il-ħsejjes tad-disperazzjoni waqt il-ħin tal-addijo fil-Port il-Kbir, tal-omm li tirċievi l-aħbar tal-mewt ta’ wliedha suldati, ta’ min tilef ġenituri u aħwa minħabba l-gwerra, u l-karba tal-moribond.

Ħsejjes oħrajn huma l-qanpiena ddoqq fl-isptar biex tħabbar il-ħin biex jitilqu l-viżitaturi; it-taħbita fuq il-bieb li tħabbar traġedja, feriment jew mewt ta’ suldat; il-ħoss tas-suffara li tħabbar ħin l-imbark għal dawk li se jħallu lil Malta, u l-ħsejjes tal-magni tal-vapur; il-vuċi tal-iben li jiġi lura d-dar qawwi u sħiħ u li għall-omm hu rigal u jfisser ħajja; il-ħoss tal-qniepen tal-knejjes idoqqu l-Ave Maria – ħsejjes tan-normalità – u li aktar tard, minflokhom, jinstemgħu s-sireni jħabbru attakk wara l-ieħor mill-ajru; it-talb fil-knejjes u fid-djar biex il-Madonna teħles lill-Maltin mit-tiġrib tal-gwerra u l-invażjoni; is-sirena ddoqq u twerżaq bħala avviż ta’ attakk imminent mill-ajru; l-ajruplani bil-magni jvenvnu; it-tisfira tal-bombi u wara sensiela ta’ splużjonijiet; l-isparar tal-kanuni tad-difiża Ngliżi; ir-rużarju u talb ieħor fix-xelter - “min jitlob bil-Malti u min iredden bil-Latin” (Kap. 17) -; is-sireni tal-ambulanzi; it-tarbija tibki fix-xelter, l-unika li salvat wara li ntlaqat direttament minn bomba; il-vuċi fid-dlam u l-persuna li tingħaraf minn leħinha minħabba n-nuqqas ta’ dawl waqt il-gwerra; il-qanpiena tal-bieb tal-kunvent; u fl-aħħarnett, il-waqgħa tas-silenzju.

SIMILITUDNI:

Elementi importanti fil-binja tar-rumanz huma d-djalogi, imma anki l-użu tas-similitudnijiet li f’dan il-każ jintrabtu ħafna mal-Malti mitkellem. Hekk f’Emilia -It-Tfajla tal-Belt wieħed jiltaqa’ ma’ għadd ta’ similitudnijiet: il-vuċijiet tal-bejjiegħa qishom kor ta’ ħmir jinħqu; Emilia tordna  qisha kaptan ta’ bastiment; missier Vitor li m’għadux b’saħħtu daqs iljun qalil; l-aħbar li ġriet bħal leħħa ta’ berqa; it-tifel imqareb li beda jaqbeż u jogħla qisu xadin; il-kliem li  niżel bħall-balzmu; Emilia daqslikieku kienet anġlu nieżel mis-sema; u oħrajn bħal, żgiċċat minn quddiem bħal żiffa riħ; naħdem daqs kelb u qiskom żewġ prinċipessi; rasu iebsa daqs iż-żonqor tal-irdum ta’ Ħad-Dingli; bil-ġagaga bajda tperper warajhom qisha xi bandiera; qishom żewġ tigri bil-ġuħ; dan il-kliem kollu Tereża ħassitu qisu stallett; tnewwaħ qisha sejra xi funeral; bħal merħla mogħoż; baħar kalm qisu żejt; daqslikieku kien tilef il-boxxla; irrabjat daqs barri fferuċjat (f’rabta ma’ emozzjonijiet ta’ rabja); qisu żiemel sfrattat; infaqa’ jibki qisu tarbija (għal min tilef lil ħuh fil-gwerra); jibku qishom żewġ trabi (wara t-telfa tal-omm); kienet qisha bla ras, u sfaret daqs il-lellux (minħabba l-inkwiet); u bħal ruħ mitlufa. Żgur li similitudniijiet bħal dawn jirrendu l-ġrajja mistħajla iktar ħajja u verosimili.

L-ASPETT KROMATIKU:

Dimensjoni importanti oħra f’rabta mal-binja tar-rakkont hija dik kromatika, mela l-aspett tal-ilwien. B’hekk f’Emilja – It-Tfajla tal-Belt ma jispikkawx biss il-ħsejjes, imma għandhom preżenza anki l-kuluri, anki jekk hi preżenza minima. B’kollox niltaqgħu ma’ ħames kuluri: l-iswed u l-abjad, l-aħmar, l-isfar u l-kannella. L-iswed jintrabat mal-lewn tal-għenejjel li jilbsu n-nisa tad-dar, tas-suttana tal-qassis, tal-kafè, tal-ilbies tal-luttu, u tal-maltemp, proprju fl-eqqel tal-attakki mill-ajru. L-abjad hu l-lewn tal-ġagaga tat-tobba u tax-xugamani, mela kulur li jintrabat mal-isptar u mal-indafa. L-abjad jintrabat ukoll ma’ stat psikoloġiku emozzjonali wara li dak li jkun jirċievi aħbar ħażina: “Tereża kienet saret bajda karti”. L-aħmar jintrabat ma’ stati emozzjonali ta’ mistħija (wiċċ Emilia li jsir aħmar peprin) jew ta’ rabja (Vitor sar aħmar nar). F’waqt ieħor l-aħmar hu anki dak tal-qargħa ħamra. Fir-rumanz jissemma wkoll il-kulur tal-ġebla Maltija li dlonk jibdel il-lewn safrani tiegħu għal wieħed aktar bajdani. Naqraw anki dwar Ġamri, żagħżugħ twil u samrani (Kap. 2), u dwar tifel samrani, għajnejh lewn kannella, xagħru iswed, qmis bajda, u qalziet qasir kannella (Kap. 21). In-nuqqas u t-tip ta’ kuluri f’dan ir-rumanz jistgħu jintrabtu direttament mal-fatt li dak li jiddeskrivi George Said-Zammit mhux xi żmien sabiħ u ta’ abbundanza, imma żmien il-gwerra.

KONKLUŻJONI:

Din ta’ Said-Zammit hi wkoll ġrajja li trid twassal għadd ta’ valuri: il-familja, l-imħabba lejn il-patrija, il-fidi Nisranija, il-qlubija ta’ min saħansitra jmut għal art twelidu, u l-imħabba lejn il-ġenituri. Emilia - It-Tfajla tal-Belt hi storja li tirrakkonta firdiet u wġigħat minħabba emigrazzjoni, mard, gwerra u għajbien ta’ persuni. Minkejja t-taqtigħ il-qalb li naqraw dwaru matul is-snin ta’ qabel u ta’ matul it-Tieni Gwerra Dinjija, fl-aħħar mill-aħħar dan ta’ George Said-Zammit hu rakkont bi tmiem ferrieħi. Emilia - It-Tfajla tal-Belt hu ideali għall-qarrej li jħobb ġrajja interessanti u li taħkmek, imma fl-istess ħin ġrajja sempliċi miktuba fi stil li jagħti gost iktar milli jgħajji lill-moħħ.

Patrick Sammut (Settembru 2016)