BELOVED CONVICT ta' Lou Drofenik.

Dan hu rumanz ta’ ftit iktar minn 350 paġna. Drofenik tagħżel din il-binja għalih:

 6 Partijiet ewlenin:

     1.     Prologue - Żmien preżenti - 6 paġni;

   2.     The Final Years of the Order of St. John of Jerusalem Malta 1785-1798 – Żmien passat.

     Amelia – 22 paġna;

     Isabella – 45 paġna;

     Salvatore – 12-il paġna;

     Last days of the Order – 44 paġna;

     Antoin – 30 paġna;

   3.     The French Occupation May-1978- September 1800 – 20 paġna;

   4.     Life During the English Occupation – 49 paġni;

   5.     Bound for New South Wales

     Preparation for a Journey on the Convict Ship HMSS. Dromedary – 19-il paġna;

     The Journey – 27 paġna;

     Journey’s End – 5 paġni;

     Imperia – 27 paġna;

   6.     Epilogue – 9 paġni.

   1.     Il-Prologu

Il-Prologu hu miktub fil-korsiv. Hawn għandna l-leħen narranti ta’ min qed jikteb fil-preżent, l-awtriċi stess. Tħoss bħal vuċi ġo fiha li qed tħeġġiġha biex taqbad il-pinna u tikteb, “it is Salvatore who beckons.”; “This is what she has to do. Turn words into flesh.” Hemm l-idea tal-kelma (il-verbum) li tingħata l-ħajja mill-artist fis-sens wiesa’. F’din l-ewwel parti jispikka l-appell għas-sensi u naqraw dwar il-kċina Maltija, il-ħolm u r-rabtiet familjari. Aktar tard nifhmu li l-ħolm, flimkien mal-magħmul, id-destin, is-superstizzjoni, u l-mewt huma kollha elementi importanti f’Beloved Convict.

   2.     The Final Years of the Order of St. John of Jerusalem Malta 1785-1798

Wieħed jinnota li anki f’dan ir-rumanz – bħal f’rumanzi oħrajn tagħha - Drofenik tagħti lil partijiet differenti ismijiet ta’ personaġġi. Din it-tieni parti tinqasam f’ħames taqsimiet u tirrakkonta ħwejjeġ li seħħew fil-passat. L-ewwel taqsima AMELIA tibda b’data speċifika: 11 ta’ Lulju 1786. L-ewwel żewġ kelmiet huma “Joseph Vella”, l-istess isem (Giuseppe Vella, anki hu kappillan) li l-kittieb kontemporanju Sqalli Leonardo Sciascia juża fir-rumanz tiegħu Il consiglio d’Egitto (1963) li l-azzjoni tiegħu kienet ambjentata bejn l-1782 u l-1795. Dan kien żmien meta l-figura tal-qassis kellha rwol importanti proprju għax il-Knisja kienet għadha b’saħħitha. Min-naħa l-oħra ma ninsewx li dawn huma s-snin tal-Illuminiżmu Franċiż, meta l-Franċiżi spikkaw għall-intelliġenza tagħhom u għat-tfittxija eterna tal-għarfien.

Mill-ewwel jinħass li Lou Drofenik qed tinseġ truf differenti biex fl-aħħar nett tibni storja sħiħa. Hija ssensel sewwa stejjer differenti marbutin ma’ individwi u familjari differenti li fl-aħħar mill-aħħar kollha jissawbu waħda fl-oħra b’sengħa kbira biex jiffurmaw rumanz wieħed. Hemm ir-rabta bejn Imperia u missierha (li hu kummerċjant, baħħar u kaptan), l-ispazju tal-port u l-baħar bis-seħer kollu tiegħu. Niltaqgħu ma’ Antonio Bonnici, iben missier mhux magħruf, imwieled Malta u li bis-saħħa t’ommu Amelia joħroġ mill-għeluq ta’ dawn il-gżejjer proprju fi żmien l-Ordni ta’ San Ġwann.

Element stilistiko-narrattiv importanti huwa l-appell għas-sensi: “the perfume of stephanotis”, “the smell of places where he had been” (xamm), dik li Drofenik issejjaħ ukoll “olfactory memory”. Anki din hija parti mill-memorja ta’ snin u avvenimenti li għaddew imma li għadhom ħajjin. Element stilistiku ieħor huwa t-tħaddim ta’ punti di vista differenti, mela r-realtà jew ir-rakkont mgħoddi lilna kemm minn ilħna u kuxjenzi rġiel kif ukoll nisa. Stilistikament Drofenik talterna u tvarja l-ispazji fejn iseħħu azzjonijiet differenti, fosthom il-Belt Valletta, Lipari, Napli, l-Imdina, imma anki l-Wardija, il-Pwales, il-Madliena u Għawdex. It-teknika tal-kuntrast tispikka qatigħ f’dan ix-xogħol: per eżempju, fl-aħħar parti tat-taqsima ISABELLA naraw fuq naħa lil Isabella Diacono mejta fil-karru tal-mejtin u d-diqa ta’ żewġha Giacomo, u fuq l-oħra Pandolfu mimli b’imħabba għal Amelia. Hawn il-karru tal-mejtin u l-maltemp isiru ħaġa waħda biex joħolqu atmosfera griża.

Huwa żgur li Lou Drofenik għamlet sewwa r-riċerka storika tagħha biex issaħħaħ l-isfond ta’ dan ir-rakkont tagħha. Tissemma data oħra – l-14 ta’ Awwissu 1795 – mela hu ż-żmien wara r-Rivoluzzjoni Franċiża, ftit qabel il-waqgħa tal-Ordni f’Malta. Personaġġ ieħor huwa l-kavallier Franċiż Déodat Gratet de Dolomieu li jiġi lura Malta imma f’sitwazzjoni finanzjarja ħażina. Hemm ukoll Pandolfu l-falkunier li jieħu grazzja ma’ tfajla li ma tissemmiex b’isimha. Wieħed mill-ispazji fejn isseħħ l-azzjoni hija Strada Mercanti, il-Belt. Id-destin jibda jseħħ: it-tfajjel Antonio, iben Amelia, jiltaqa’ mal-kavallier Déodat. Jinħass li hemm xi ħaġa komuni bejniethom. Hemm ukoll Isabella u Giacomo Diacono: iż-żwieġ bejniethom mhux sejjer tajjeb u jeżisti wkoll is-suspett ta’ tradiment. Isabella hi kontra l-ugwaljanza, filwaqt li żewġha jaqbel mat-tliet prinċipji tar-Rivoluzzjoni Franċiża.

It-taqsima ISABELLA tiftaħ bl-idea li Franza, bħala l-pajjiż tal-Illuminiżmu, toffri l-opportunità biex wieħed jiftaħ moħħu għall-għarfien. Amelia tikkonvinċi lil Déodat biex jieħu lil binha Antonio miegħu fi Franza: “Knowledge, you always said, should belong to everyone. Take him.” Amelia hija l-omm ambizzjuża li tixtieq lil binha jilħaq stat ogħla; dan jintrabat mal-problemi soċjali tal-epoka, fosthom il-faqar, it-tfal abbandunati, il-prostituzzjoni, il-mard u l-injoranza. Il-kwalitajiet li jikkaratterizzaw lil Amelia Bonnici huma l-indipendenza, is-saħħa tal-ispirtu u r-ras iebsa. Min-naħa l-oħra Isabella Diacono kienet timla jiemha bil-paroli tas-servi, il-ġirien u l-qassisin. Nifhmu li hemm mentalitajiet opposti - Amelia kontra Isabella. Isabella tikkunsidra lil Amelia bħala prostituta. Għalkemm Isabella ma taħmilx lil Amelia, min-naħa l-oħra hija kurjuża dwar kif l-oħra tiġbed daqstant irġiel lejha. Drofenik tagħti importanza kbira lill-personaġġi nisa li jieħdu l-ħajja permezz ta’ deskrizzjonijiet ta’ kundizzjonijiet soċjali, burdati u sitwazzjonijiet emottivi differenti. Din Isabella hi wkoll kapaċi tiġġenera ħsibijiet profondi: “If we don’t remember our birth, we won’t have any recollection of our death either.” (p. 68) Dan il-ħsieb bħal jixħet dawl fuq dak li għandu jseħħ ftit wara. Isabella għandha wkoll don jew saħta: il-ħolm u l-preveġġenza, element komuni fir-rumanzi ta’ Drofenik. Isabella toħlom dak li fir-realtà m’għandhiex: imħabba vera min-naħa ta’ żewġha. Dan għax Giacomo Diacono kellu jiżżewwiġha kontra qalbu u minħabba dak li jiddettaw ir-regoli tal-klassi soċjali l-għolja. Ix-xogħol tiegħu bħala baħħar u kummerċjant kien jgħin ukoll biex jaħrab minn din ir-realtà instabbli tassew. Min-naħa l-oħra Amelia Bonnici toħlom lil binha li tbiegħed minnha għax riedet hi stess: dik tagħha hi ħajja ta’ sagrifiċċju u mħabba.

Apparti dan ir-rakkont mistħajjel Drofenik ma tħallix barra r-rakkont li għandu mir-realtà storika: il-preparazzjonijiet minn taħt u fis-sigriet biex iwasslu għall-waqgħa tal-Ordni, u l-Belt Valletta bħala ċ-ċentru fejn kien qed isir dan it-tixwix. Tissemma wkoll ir-rabta bejn Malta u Napli u anki l-falkun li kien jingħata bħala rigal. Hija interessanti d-deskrizzjoni bl-attivitajiet għaddejjin fil-Port il-Kbir (preżenza kostanti matul ir-rumanz), b’ċerti dettalji li jintrabtu mal-istorja u żmien l-Ordni. Din li tiddeskrivi Drofenik hija soċjetà ta’ kuntrasti: fuq naħa “greed and extravagance”, u fuq l-oħra, “abject poverty and great cruelty”. Hija soċjetà maħkuma minn tliet forzi rivali: l-Ordni, l-Inkwiżizzjoni u l-Knisja stess, kollha oppressuri u fittiexa tas-setgħa. U proprju f’dan iż-żmien in-nies tibda tistaqsi l-aġir tal-Ordni fl-imgħoddi u fil-preżent. Din hija wkoll Malta meta fiha kienu jgħixu flimkien nies minn pajjiżi differenti, b’kulturi, twemmin u lbies differenti. Fuq livell storiku jissemma saħansitra Mikiel Anton Vassalli u l-ħidma tiegħu fuq il-Miklem. Aktar tard jissemma wkoll il-maltemp li minnu kienet għaddejja l-Ewropa (il-kunflitt bejn Napuljun u l-Imperu Awstro-Ungariku) u anki Malta stess (il-ġlied bejn il-kavallieri Taljani u Franċiżi).

L-ixprunara ta’ Giacomo Diacono tiġbor fiha personaġġi differenti: Giacomo stess (onest u jemmen f’ċerti valuri), il-kavallier Déodat (skular u riċerkatur), iż-żagħżugħ Antonio Bonnici, il-falkunier Pandolfu, Tomaso Frendo (kuntrabandista u opportunist), u l-ajjutant Filippu. Kollha għandhom rwol fin-nisġa tar-rumanz. Fuq din l-ixprunara u matul il-vjaġġ li tagħmel naraw id-destin ta’ tant personaġġi differenti b’daqstant ħolm differenti: hemm min il-ħolm tiegħu jifrex fuq spazji usa’ minn ta’ oħrajn. Jispikka wkoll il-kuntrast bejn Antonio Bonnici, iben Amelia, li hu determinat u rasu iebsa bħal ommu, u Salvatore Diacono, - ironikament edukat minn qassis - ribell, jistaqsi dak kollu li jingħadlu u ma jemminx f’dak li ma jistax jiġi ppruvat. Hemm ċerta ironija fil-karattru ta’ dawn it-tnejn, ladarba ġejjin minn klassijiet soċjali differenti.

It-taqsima SALVATORE toħodna fl-Imdina. Niltaqgħu maz-zijiet Custodia u Arnaud Cassar, anki dan tal-aħħar ivvjaġġja ħafna, hu poliglotta imma jitkellem bit-Taljan flok bil-Malti. Aktar ’il quddiem naqraw li Arnaud huwa wkoll kollezzjonist ta’ oġġetti antiki u rari. Min-naħa l-oħra Custodia temmen li l-Malti hu lsien awtentiku u li qatt mhu se jikseb l-istat li jixraqlu jekk ma jiġix mitkellem mill-klassijiet l-għolja. Għalhekk Custodia hi ammiratriċi ta’ Mikiel Anton Vassalli minħabba d-dedikazzjoni tiegħu bil-kitba tal-Miklem.

Kuntrast ieħor hu bejn Custodia u Isabella. Tal-ewwel temmen li hemm bżonn li l-mara tkun manipulattiva biex tgħix, u li tkun mara ma jfissirx li tkun vittma u dgħajfa. Custodia kienet saħansitra tirribatti lill-Monsinjur rigward argumenti filosofiċi. Kuntrast ieħor hu dak bejn il-lezzjonijiet fl-Istorja u fil-Ġografija ta’ Dun Joseph (ibbażati fuq il-kotba) u dawk taz-ziju Arnaud (ibbażati fuq l-esperjenza personali). Huwa f’dan il-kuntest li jikbru l-aħwa Imperia u Salvatore li, minn naħa jitilfu lil ommhom Isabella, imma minn oħra jakkwistaw it-tagħlim wiesgħa ta’ zijuhom. Salvatore jaqa’ fil-muta wara l-mewt ta’ ommu: dan jista’ jfakkar fil-protagonista truxa u muta fir-rumanż ta’ Dacia Maraini, La lunga vita di Marianna Ucria (1990). Il-baħar f’dan il-każ hu s-soluzzjoni biex Salvatore joħroġ mill-muta tiegħu. Joħroġ kuntrast anki fl-ispazji: fuq naħa l-kwiet u l-kalma t’Għawdex u fuq l-oħra l-ħajja interessanti u mimlija attivitajiet fil-Belt Valletta. Dan nerġgħu narawh aktar ’il quddiem fil-parti The English Occupation.

Tissemma data oħra: Settembru tal-1796, u anki l-fatt li l-Mediterran hu infestat minn bċejjeċ tal-piraterija. Dan biex l-azzjoni mistħajla tar-rumanz dejjem titqiegħed fuq sfond storiku preċiż. Wieħed jinnota wkoll żvilupp fil-ħajja tal-personaġġi u anki bidla fir-relazzjonijiet bejniethom. Dan jagħti nifs ġdid lir-rakkont. Id-destin ta’ missier u iben (Giacomo u Salvatore Diacono) se jgħaqqadhom flimkien.

It-taqsima LAST DAYS OF THE ORDER tiftaħ b’parti fil-korsiv. Mela għandna rabta mal-bidu ta’ dan ir-rumanz (il-Prologu): naqraw għal darb’oħra kliem l-awtriċi fil-preżent li qed tikteb l-istorja dwar Salvatore Diacono. Wara naqraw b’data oħra u post speċifiċi: tlitt ijiem wara l-Milied, fir-Rabat. Aktar tagħrif dwar l-isfond storiku: min se jieħu post De Rohan?; Bonaparti u l-bidliet li qed jintroduċi fis-sistemi legali tal-pajjiżi maħkumin minnu, fosthom il-firda bejn Stat u Knisja, l-introduzzjoni taż-żwieġ ċivili u d-divorzju u l-liberazzjoni tal-iskjavi; it-Trattat ta’ Campo-Formio; u ż-żieda tal-preżenza tal-Ingliżi fil-Mediterran. Jissemmew wkoll il-Grand Tour li bosta Ingliżi kienu jagħmlu f’dan iż-żmien, ir-rivalità bejn ix-xwieni Maltin u Venezjani, it-theddida tal-malarja u l-pesta, l-ispiji ta’ Napuljun f’Malta, l-Isqof Labini. Fuq kollox Drofenik jirnexxielha twassal il-ħażin u t-tajjeb li ġabu magħhom il-Kavallieri, imma anki l-inċertezzi tal-Maltin, l-aktar tal-klassi l-għolja, dwar xi jseħħ jekk jitlef l-Ordni u minflok Malta tħaddan il-valuri tar-Rivoluzzjoni Franċiża.

Ftit wara jissemma wkoll April. In-neputijiet Imperia u Salvatore jkomplu jgawdu mill-kumpanija taz-zijiet fl-Imdina permezz tal-interess tagħhom fil-qasam kulturali. Salvatore jakkwista tagħlim (anatomija, arti, politika, ġografija, ismijiet ta’ ħut, ilsna differenti u l-virtujiet tal-kuraġġ u l-integrità) u esperjenzi (il-vjaġġ lejn il-Morea u l-laqgħa ma’ baħrin, poeti, kittieba u artisti) ġodda permezz tal-vjaġġ tiegħu fuq il-baħar, u anki matul is-17-il jum ta’ kwarantina li jkollu jgħaddi fuq Manoel Island. Huwa vjaġġ li lil Salvatore jerġa’ jħollu lsienu. Jasal ukoll Ġunju (fil-Belt) u ftit wara Lulju. Dan hu l-istess xahar (Lulju 1797) li fih imut De Rohan u jiġi elett Ferdinand de Hompesch. Il-mewt ta’ De Rohan ġġib magħha tmiem ta’ epoka.

Drofenik tippreparana minn qabel għal dak li se jsegwi daqt. Dan kollu inissel kurżità fil-qarrej u jimbuttah biex ikompli jaqra. Matul dan il-proċess kollu Drofenik issir l-istess personaġġi tagħha billi tidħol fl-ibgħad irkejjen ta’ qalbhom, ruħhom u ħsibijiethom, biex b’hekk jinkixfu anki l-inċertezzi u l-beżgħat tagħhom.

Din it-taqsima tispiċċa b’enfasi fuq il-personaġġi nisa mill-ġdid. Hemm Tereża, omm Giacomo Diacono, li ma taqbilx sal-aħħar – minkejja li wara tagħtih il-barka tagħha - li binha jiżżewweġ lill-prostituta Amelia, anki minħabba differenzi ta’ klassi soċjali. Hemm il-mistoqsija ta’ Giacomo lil ommu dwar jekk martu Isabella fil-verità qatlitx ruħha b’idejha.

It-taqsima ANTOIN toħodna direttament f’Pariġi. Iż-żmien hu qrib il-Milied. Mela minn gżira ċkejkna nittieħdu f’pajjiż kbir u modern. Antonio Bonnici jgħaddi minn żminijiet ta’ solitudni ’l bogħod minn pajjiżu u minn min iħobbu. Jasal il-Milied, f’Isére, il-post fejn Déodat kien jgħix bħala tifel. Niskopru ċertu xebh bejn l-infanzja ta’ dan il-kavallier Franċiż u dik ta’ Antonio Bonnici: il-tnejn kellhom iħallu darhom u l-familja kontra qalbhom ta’ 12-il sena. Antonio jkollu bil-mod il-mod jidra l-ħajja avventuruża ta’ Déodat – interessat fil-ġeoloġija -, imma anki lsien, ikel u nies differenti b’ideat stimulanti u varjati. Lura f’Pariġi post-Revoluzzjoni naqraw dwar laqgħa ma’ Bonaparti nnifsu u mal-poeta Arnault. Tissemma d-data speċifika tal-4 ta’ Jannar 1799. Niskopru wkoll li missier Antonio Bonnici, issa Antoin, kien Franċiż. Déodat jammetti li l-Ordni m’għadhiex relevanti fiż-żmien modern, u anki li qatt ma kien hemm relazzjoni b’saħħitha bejn l-Ordni u l-klassi aristokratika Maltija, l-Isqfijiet u l-Inkwiżizzjojni. Min-naħa l-oħra Déodat jħoss li jekk Napuljun jersaq lejn Malta jieħu miegħu bosta teżori imprezzabbli, kif għamel meta ħakem lill-Italja. Proprju f’Pariġi u matul il-laqgħa ma’ Napuljun, Déodat ma jibżax jgħid f’wiċċ Napuljun dak li jaħseb dwar l-opri tal-arti misruqa: “A country’s patrimony Monsieur General should stay in its own place”. (p. 163) Hawn għandna ħarsa ’l quddiem ta’ x’jista’ jseħħ minn hawn u ftit ieħor – l-ispedizzjoni li tieħu lil Napuljun u l-forzi tiegħu f’Malta -, imma anki l-fatt li qalb Déodat hija marbuta ma’ Malta, minkejja li Franċiż.

Iż-żmien ikompli miexi ’l quddiem: l-ewwel Ħadd ta’ Mejju. Drofenik tirrakkonta ġrajjiet żgħar (f’Pariġi u f’Malta) f’rabta mal-familji li madwarhom iddur l-istorja mistħajla tar-rumanz u li jissawbu ma’ ġrajjiet akbar ta’ natura politika u internazzjonali. Isir it-tieġ bejn Amelia u Giacomo Diacono. Tereża  Diacono tisfida l-ambjent li kibret fih billi taqra l-karti, proprju fil-Birgu u qrib il-Palazz tal-Inkwiżitur. Mill-ġdid is-saħħa u l-influwenza tal-karattri nisa fir-rumanz ta’ Drofenik.

   3.     The French Occupation May 1978- September 1800

Din ukoll hi parti li tiftaħ b’data speċifika: il-Ħamis, 4 ta’ Ġunju 1798. Drofenik tagħtina deskrizzjoni tal-ħajja ta’ kuljum fit-toroq Maltin, f’dan il-każ fil-Birgu. Jinħass kif fl-attività li hemm fit-toroq hemm riflessa t-tradizzjonijiet kulinari Maltin: is-sajjieda, il-furnara, il-qagħaq, il-kappar, it-tursin, in-nagħnigħ, il-bajtar tax-xewk, il-bebbux, it-tin, u l-għajta tal-bejjiegħa. Anki hawn jispikka l-appell għas-sensi għal darb’oħra, bħalma jispikkaw ftit iktar ’il quddiem: “As she aged, Tereza Diacono became convinced that her body was excuding the same stale odours that had enveloped her grandmother in the final years of her life [...] the odour rising out of her grandmother’s scalp [...] a thick sour smell [...] there’d always be some kind of eau de cologne in her house [...] rose-scented soaps and perfumed powders”. (p. 185)

Drofenik tiddeskrivi wkoll il-wasla tal-Franċiżi fil-Port il-Kbir, bil-Maltin bħala poplu ċkejken xhud ta’ ġrajja storika hekk kbira. Jinħass li Napuljun se jġib miegħu bidla fit-tradizzjonijiet, fosthom fit-twemmin. Il-ġrajja nazzjonali u internazzjonali li seħħet fir-realtà tintrabat mal-ġrajja mistħajla, b’Antonio Bonnici li jiġi lura Malta ma’ Napuljun u Dolomieu. Aktar tard Antoin Bon jitlaq mal-forzi ta’ Napuljun fi triqtu lejn l-Eġittu. Għal darb’oħra Drofenik tagħtina dettalji f’rabta mal-isfond storiku. Hija tuża terminu modern biex tiddeskrivi bidla kbira li seħħet iktar minn 200 sena ilu: Napuljun ġab miegħu “tsunami of change sweeping” fuq il-ħajja taċ-ċittadini ordinarji. (p. 182) Jissemma personaġġ storiku bħal Vaubois. Il-personaġġi mistħajla jinvolvu ruħhom fil-ġlieda kontra s-suldati ta’ Napuljun b’modi differenti.

Il-qari tax-xorti u l-preveġġenza (motiv li jirrikorri matul ir-rumanz) min-naħa ta’ Tereza Diacono joffri tama lil dak li jkun, imma jaħbi wkoll ħwejjeġ koroh. Narrattivament jinħoloq interess fil-qarrej dwar dak li jista’ jseħħ.

F’din il-parti jitħaddem mekkaniżmu narrattiv ieħor: il-flashforward, jew il-ħarsa ’il quddiem: “Years later, Antonio would describe the twenty-one months he spent in Messina...” (p. 186) Fiha nnifisha din hija ħarsa lura fiż-żmien, imma mill-ġejjieni. Permezz ta’ din il-parti l-qarrej bħal jiġi aċċertat li Antonio ma mietx wara li telaq lejn l-Eġittu ma’ Napuljun. Din hija wkoll parti li tintrabat mal-aħbarijiet ħżiena li Giacomo jkun ġab miegħu dwar Dolomieu ftit qabel. L-ispazji hawn huma Messina u l-Eġittu. Drofenik ma tinsa qatt il-kumbinazzjonijiet tad-destin. Dolomieu jikteb bħal djarju waqt li jkun il-ħabs f’Messina, xi ħaġa komuni għal min kien bniedem ta’ kultura.

Iż-żmien hu Jannar tal-1800. Hu żmien ta’ eroj u tradituri. Imperia issa għandha 15-il sena u l-Franċiżi jinsabu maqfulin fil-Belt Valletta waqt ir-rewwixta tal-Maltin li jintlaqtu minn faqar kbir. Jasal ukoll il-15 ta’ Awwissu. Drofenik tiddokumenta l-4 ta’ Settembru meta l-Franċiżi ċedew. Custodia u Arnaud huma fost dawk li jifhmu li l-Maltin ġew umiljati kemm mill-Franċiżi kif ukoll mill-Ingliżi. Jaslu l-Ingliżi li anki huma ma jittrattawx tajjeb lill-Maltin. Naraw kif il-Maltin minn dejjem għamlu mill-aħjar biex jadattaw għall-ħakmiet differenti, anki fuq livelli differenti.

Mill-ġdid l-istorja mistħajla: l-ambizzjoni ta’ Salvatore hija ikbar minn dik ta’ missieru għax jixtieq joħroġ ’il barra mill-Mediterran. Minkejja li Déodat imut, hu jħalli lil Antoin f’idejn tajbin, Sir Joseph Banks. Hu hawn fejn naraw li “the world of scientific research is above politics.” (p. 196) Tispikka l-imħabba ta’ Antoin għall-botanika.

   4.     Life During the English Occupation

F’din il-parti naraw lil Malta waqt perijodu storiku ġdid, il-ħakma tal-Ingliżi. Żgur li l-għażla ta’ Drofenik tfakkar f’rumanz storiku bħalma huwa Taħt Tliet Saltniet ta’ Ġużè Aquilina li ħareġ għall-ewwel darba fl-1938. Bil-mod il-mod ir-rakkont jibda jdur iktar madwar il-ħajja ta’ Antonio u Salvatore. Custodia, iz-zija ta’ Imperia u Salvatore, tirrappreżenta lill-mara b’saħħitha bħala karattru, mhux dik dgħajfa u fil-bżonn (bħalma kienet Isabella Diacono). Drofenik tintroduċi personaġġ ġdid: Martina Caruana. Salvatore jiżżewweġ għat-tieni darba u dan iġib bidla fil-karattru tiegħu. Is-sena hija l-1806 u x-xahar Jannar, li ftit wara jsir l-20 ta’ Lulju. Spiss il-mewt ta’ Isabella Diacono titqies bħala punt ta’ riferiment.

Amelia u l-baħar huma ż-żewġ imħabbiet ta’ Giacomo Diacono, punt ta’ tluq u ta’ ritorn fl-istess waqt. Hemm ukoll il-motiv tat-tifkira li taf tnissel hena u tbissima, imma anki nostalġija: Arnaud u Custodia jiftakru fiż-żmien meta kienu f’Perugia. Mill-ġdid Drofenik titfa’ dawl fuq x’jista’ jseħħ fil-ġejjieni, li mhu xejn sabiħ. Niftakru fi kliem missier Amelia: “Il-Miktub magħmul” (p. 203). Tereża titkellem ma’ binha Giacomo dwar ibnu Salvatore li issa sar marbut wisq ma’ Martina.

Il-mistenni-mhux mistenni jseħħ. Drofenik taħsadna b’sentenza qasira imma effettiva: “Then there was chaos”, f’nofs il-paġna. Isseħħ traġedja li tolqot il-Birgu u li tinfluwenza wkoll il-ġejjieni ta’ Salvatore. Fi Drofenik nifhmu wkoll li l-bniedem hu sħiħ, bil-qalb, bir-ruħ u bil-ġibdiet fiżiko-senswali tiegħu kollha. Mingħajr ma l-ħaġa tingħad direttament, Salvatore jintlaqat fil-laħam il-ħaj minn din it-traġedja; dak li kien imħabbar mill-karti jseħħ. Il-bidla kontinwa u anki s-sorpriża huma b’hekk mekkaniżmi narrattivi oħrajn li jirrendu lil dan ir-rumanz ħaj.

Jaħkmu f’dan il-waqt żewġ forzi: fuq naħa, il-mibegħda ta’ Salvatore lejn l-Ingliżi li tiżdied; fuq l-oħra, il-biża’ tal-Maltin minn Alla u s-superstizzjonijiet quddiem katakliżmi bħal dik li seħħet fil-Birgu. F’dan il-każ il-vjaġġi fuq il-baħar iservu bħala duwa, serħan mit-tbatija u tnessija ta’ dak li seħħ għal Salvatore. L-istess Salvatore jemmen li ġibed fuqu l-korla t’Alla – Alla li jpatti - billi ħabb ħafna lill-ewwel mara tiegħu.

Drofenik tintroduċi personaġġ ġdid: Generosa Bugeja, it-tieni mara ta’ Salvatore, tfajla determinata. Jitħaddem flashforward ieħor: Drofenik tgħidilna li dan iż-żwieġ se jdum tmien snin. Jingħad ukoll li jikber l-interess ta’ Imperia fil-flora Maltija li ssir botanista u etimoloġista, u tiġi impjegata għal erba’ snin mill-Kulunell Ingliż Harry Clifford. Filwaqt li Imperia titgħallem ħafna mill-bdiewa (li jiddependu mill-burdati tat-temp) u mill-art, ħuha Salvatore jitgħallem ħafna mill-baħħara u mill-baħar.

L-interess fix-xjenzi (fosthom fil-botanika) jgħaqqad Maltin, Ingliżi u Franċiżi flimkien. Intant Antonio Bonnici jibda jaħdem mal-pittur botaniku Franżiċ Redouté. Il-botanika – fis-seklu 19 kienet ingħatat importanza ewlenija lill-ġonna botaniċi - mela hija wkoll interess komuni bejn Imperia u Antonio. Minn Pariġi Antonio jmur Londra, u dan fir-rebbiegħa tal-1810. Isir jaf lil Sir Joseph Banks, bniedem b’interess f’bosta oqsma bħall-botanika, l-ortikultura, l-arkeoloġija, l-arkitettura, it-trobbija tal-bhejjem, il-politika, l-astronomija u s-saħħa tal-ħabsin mibgħuta fil-kolonji. Anki jekk bogħod minn xulxin id-destin ilaqqa’ lil Imperia u lil Antonio flimkien. Interessanti ferm huma d-dettalji li Drofenik jirnexxilha tiġbor u tuża f’rabta ma’ oqsma tal-għerf differenti.

Intant il-qarrej jibqa’ l-ħin kollu konxju taż-żmien għaddej: fi spazju ta’ ħames paġni jissemmew ix-xahar ta’ Ġunju, iktar tard Jannar tal-1811, ftit linji wara jingħad li għadda Frar, u aktar tard April. Jinbidlu l-ispazji: Pariġi, Londra, Wales, Malta. Matul dan iż-żmien hemm min imut u jinfired darba għal dejjem minn dawk li jħobb (Arnaud), u hemm min jiltaqa’ mill-ġdid mal-maħbub jew maħbuba tiegħu (Imperia u Antonio). Iż-żwieġ bejn dawn tal-aħħar iservi bħala okkażjoni biex Imperia taħrab mill-miżerja li kienet taħkem f’Malta u tmur tgħix barra.

Rakkont mistħajjel u fatti storiċi jerġgħu jitħalltu flimkien: titwieled Victoria, bint Salvatore u Generosa, imma Marzu tal-1813 iġib miegħu l-pesta li sa April 1814 toqtol eluf ta’ nies fil-gżejjer Maltin u ġġib deżolazzjoni kbira fuq il-Port il-Kbir. Salvatore jinħakem mill-biża’ li jħobb. Hemm  ukoll is-sopranatural: ruħ Martina tidher lil Salvatore fuq id-dgħajsa ’l bogħod minn Malta. Dehra bħal din hi twissija? U jekk twissija, f’rabta ma’ xiex? Il-Gvernatur Maitland iġib miegħu bosta regoli marbutin mal-indafa.

Il-BIDLA fil-ħakmiet tħalli bidla kbira anki f’bosta Maltin, inkluż Pandolfu Mifsud li minn falkunier ta’ De Rohan jispiċċa kennies sempliċi fil-Belt. Hija bidla li ġġib degradazzjoni. Mill-ġdid is-saħħa tad-destin, kiefer ma’ xi wħud iktar minn ma’ oħrajn, ladarba l-pesta ma tolqotx il-familja ta’ Pandolfu. F’moħħ Pandolfu kontra l-ispazju magħluq tal-Belt hemm l-ispazji miftuħin tal-kampanja u l-ħamrija Għawdxin. Il-Belt tintrabat ma’ poter, regoli u rigur fejn jidħol ħin, filwaqt li r-raba’ toffri ħelsien, ħarba, ritorn għall-passat u għall-għeruq, u ħelsien minn dak li jiddetta l-ħin.

Drofenik tagħti nifs ġdid lir-rakkont billi torbot lil Salvatore Diacono ma’ Tomaso Frendo billi jidħlu fi sħab u jixtru dgħajsa akbar. Anki hawn għandna bħal ħarsa ’l quddiem: “Giacomo’s great fear that his son’s partnership with Tomaso Frendo would end in disaster was to be confirmed in just twelve short months.” (p.244) Hawn niftakru li dan hu wkoll rumanz dwar deċiżjonijiet li jittieħdu u l-konsegwenzi li jġibu magħhom. Ir-regħba ta’ Salvatore u n-natura korrotta ta’ Tomaso jitfgħu lil Salvatore fi sqaq. Id-data tat-13 ta’ Ġunju 1817 tibdel kompletament id-destin ta’ Salvatore (l-ewwel ikkundannat għall-mewt u wara ssentenzjat għal 14-il sena ħabs fil-kolonja ta’ New South Wales). Drofenik tislet mill-Gazzetta tal-Gvern tal-11 u tat-22 ta’ Ottubru 1817 rigward id-destin ta’ Salvatore, u dan jagħti lir-rumanz laqta verosimili tassew.

   5.     Bound for New South Wales

Anki din il-parti tinqasam f’taqsimiet differenti. Fi PREPARATIONS FOR A JOURNEY... Drofenik tislet mill-ġurnal ta’ abbord tal-Kaptan Richard Skinner (tal-vapur Dromedary) , bid-dati tal-15 ta’ Ġunju 1819, u aktar ’il quddiem 22 ta’ Awwissu. Anki dan jagħti iktar sens ta’ verosimiljanza lir-rakkont mistħajjel.

L-ispazju hu l-Ingilterra, fuq vapur ieħor (The Hulk) b’maġġoranza ta’ ħabsin li jridu jiġu deportati lejn l-Awstralja. Personaġġ ġdid ieħor hu t-tabib ta’ abbord, George Fairfowl. Huwa hawn fejn jibdew it-tbatijiet ta’ Salvatore Diacono (ta’ 33 sena), fosthom is-sogħba tiegħu li tefa’ dawl ikrah fuq familtu u bintu stess.

Drofenik tiffoka fuq il-ħsus u l-ħsibijiet ġewwiena ta’ Salvatore. Il-ħabsin Maltin Francesco Cauchi u Cataldo Brancaleone se jservu ta’ kustodji għal Salvatore waqt dan il-perijodu ta’ kriżi personali kbira. Dan jiġi rifless b’xi mod jew ieħor fid-deskrizzjoni li Drofenik tagħtina tal-miżerja li fiha jinsabu l-ħabsin u tal-qalb samma tal-gwardjani. Jerġa’ jaħkem l-appell għas-sensi f’rabta mad-deskrizzjoni tal-bniedem-annimal: “The early morning groans of a hundred and ninety men cooped up in this hell hole mingled with their early morning farts and stomach rumblings, so that the prison was filled with an indescribable stench which would turn the stomach of any outsider. The prisoners were used to it now and they slid from their hammocks scratching and stretching, yawning and belching...” (p.261) Fuq dan il-vapur ħabs Salvatore jagħmel sena sħiħa fl-umdità u f’kundizzjonijiet terribbli u miżerabbli. Tissemma wkoll il-problema tas-sodomija fost il-gwardjani u l-ħabsin.

Personaġġ ġdid ieħor hija l-ħabsija Eliza Mullins. Drofenik bħal tippreparana għan-nisġa narrattiva li se toħloq f’din il-parti li tfakkarna fit-titlu tar-rumanz, Beloved Convict: dan tagħmlu billi tintroduċi żviluppi u relazzjonijiet umani ġodda.

Ta’ min isemmi wkoll ir-rwol tal-ilsien Malti li jservi bħala element ta’ għaqda, kuraġġ u sigurtà għal min jinsab f’sitwazzjoni ddisprata fejn id-dixxiplina u l-liġi Ingliżi jkomplu jħarrxuha. Anki hawn Salvatore jiltaqa’ mal-ispirtu ta’ Martina li jfakkru fir-redenzjoni, kelma li tirrikorri spiss f’din il-parti.

Anki fl-aħħar ta’ din it-taqsima Drofenik tixħet dawl fuq dak li se jseħħ aktar tard. Mill-ġdid id-destin. Anki mossa jew ġest jistgħu jorbtu żewġ bnedmin li sa ftit qabel kienu stranġieri għal xulxin.

It-taqsima THE JOURNEY tiftaħ bid-data tal-11 ta’ Settembru 1918: il-vapur li fuq hemm Salvatore jitlaq mill-Ingilterra. Il-qarrej jista’ jħoss li hemm nuqqas ta’ kjarezza fejn jidħlu dati, ladarba t-taqsima ta’ qabel din fetħet bid-data ta’ sena wara, 15 ta’ Ġunju, 1819. Il-vjaġġ lejn NSW se jdum iktar minn sena, imma fuq id-Dromedary d-destin bħal jitbissem lil Salvatore li jkollu ħajja dinjituża. Huwa vjaġġ ikkaratterizzat ukoll mill-krudeltà tal-frosta, mill-ħtieġa tad-dixxiplina u mill-biża’ kostanti mill-ammutinament.

Anki hawn insibu riferimenti regolari għaż-żmien għaddej: “Thirteen days out of port...” (p. 283); “The morning of Saturday September the 25th...” (p. 285)

Mill-ġdid l-appell għas-sens tax-xamm: din id-darba riħa partikolari (“a familiar smell [...] the smell of mouldy wheat.”, p. 285) tfakkar lil Salvatore fl-imgħoddi meta kien ibaħħar ma’ missieru. Il-mewt tissemma darbtejn fi spazju ta’ ftit linji: Drofenik tibni ċertu sens ta’ stennija u wieħed jistaqsi x’se jseħħ daqt?

F’rabta mal-motiv tar-redenzjoni, Salvatore jitgħallem jagħmel l-iktar xogħlijiet degradanti u fl-istess ħin umani. Imut ħabsi minħabba kundizzjoni fiżika dgħajfa u jsir il-funeral fuq il-baħar. Mill-ġdid naqraw il-ħsus u l-ħsibijiet ta’ Salvatore li minħabba t-tbatija ta’ xogħlu jiftakar fi kliem marbut mal-passjoni ta’ Kristu, kliem ġej mill-imgħoddi. Jikteb saħansitra ittra lil oħtu fejn jiftakar fl-imgħoddi li tilef. Joħroġ il-fatt li hu bniedem ta’ skola u jispiċċa l-ittra bi kliem Dante mill-kantika tal-Infern: “Leave all hope behind all ye who enter.” (p. 290) Bħala parti mill-proċess tar-redenzjoni naraw lil Salvatore jdewwi lil ħabsi li jkun għadu kemm qala’ daqqiet ta’ frosta, jempatizza mat-tbatija tal-ħabsin madwaru, imma anki jistaqsi fis-skiet għadd ta’ mistoqsijiet: “Why does God let all this injustice happen? Why? But why think about God? There is no God...” (p. 293)

Dan kollu huwa parti minn mekkaniżmu narrattiv ieħor li jġiegħel lill-qarrej iħoss it-tul tal-vjaġġ li jħalli s-sinjali tiegħu fuq il-passiġġieri u l-ħabsin, kemm psikoloġikament kif ukoll fiżikament. Hu vjaġġ li matulu Salvatore jitgħallem ħafna mit-tabib Fairfowl, u li waqtu wkoll jiddi raġġ ta’ dawl: it-twelid ta’ tarbija. Salvatore jitgħallem ukoll jikkontrolla r-rabja tiegħu wara kull provokazzjoni.

Hemm ukoll ironija qawwija: anki jekk id-destin ta’ Salvatore hu kiefer, hemm ukoll l-aspetti pożittivi, fosthom il-ftuħ ta’ twieqi fuq spazji ġodda u differenti miċ-ċokon tal-gżejjer Maltin. Intant, il-ktieb tal-botanika ta’ Fairfowl iservi bħala serħan mit-tbatija għal Salvatore li jara ċertu faxxinu fl-istess ismijiet botaniċi. Dan il-ktieb hu anki ħolqa mal-passat u ma’ oħtu u Antonio,  fl-istess ħin jgħin lil Salvatore ma jħossux barrani hekk kif jasal f’post ġdid bħal New Holland, u jġiegħlu jifhem bosta affarijiet.

Aktar dati: il-11 ta’ Jannar 1820, wasla fl-Awstralja; il-21 ta’ Jannar, id-Dromedary jitlaq lejn it-Tramuntana. Il-baħar jorbot imgħoddi ma’ preżent. Salvatore jistaqsi jekk dan l-element naturali hux se jerġa’ jfejqu mill-ġdid, f’waqt meta d-disperazzjoni ġewwiena qed tifnieh. Huwa hawn fejn Salvatore – ’il bogħod minn art twelidu u minn min ħabbu – isib il-kenn mhux fi kliem il-fidi imma fi kliem ix-xjenza, il-Botanika. Ironikament però, juża sistema li tgħallem mingħand qassis, Dun Joseph Vella, biex iqiegħed il-kliem f’ordni.

Fit-taqsima JOURNEY’S END il-vapur li fuqu qiegħed Salvatore jasal fid-destinazzjoni, Botany Bay. Ta’ min jinnota li hemm rabta bejn isem din il-bajja u l-qasam xjentifiku li miegħu tħabbeb l-istess Salvatore. Din ir-rabta bħal isserraħ ras dan tal-aħħar. Id-data eżatta hija t-28 ta’ Jannar 1820. Salvatore jifhem li dik tiegħu se tkun sitwazzjoni fejn jekk iġib ruħu sew għandu jgħix ħajja deċenti u mhux ta’ skjav kif ħaseb. Hawn hemm rispett uman anki lejn il-ħabsin.

Drofenik tislet mill-ġurnal tal-Gvernatur Lachlan Macquarie, bid-data tat-28 ta’ Jannar, 1820. Dan hu bniedem favur l-emanċipazzjoni (mhux l-esplojtazzjoni) tal-ħabsin u jemmen fil-politika li l-Awstralja għandha tinbidel minn ħabs għal kolonja.

Min-naħa tagħha, Eliża Mullins tiġġieled biex tibqa’ ħajja: hemm l-idea tal-verġinità mitlufa bħala prezz għall-protezzjoni.

Drofenik toħodna lura Malta fit-taqsima IMPERIA. Imperia tirċievi ittra mingħand ħuha xhur wara li jkun kitibha. Ftit aktar tard naqraw li jkunu għaddew sentejn u nofs minn jum l-esekuzzjoni. Toħroġ għad-dawl ir-rabja ta’ Giacomo, missier, lejn ibnu Salvatore. Hawn naqraw dwar x’seħħ f’Malta wara t-tluq ta’ Salvatore, mela strutturalment għandna flashback. Huwa Antonio dak li jifhem liema hi l-vera sitwazzjoni li fiha jinsab iben Giacomo. Imperia tiftakar il-jum meta Salvatore tela’ fuq il-patibolu. Naqraw deskrizzjoni ħajja tat-tradizzjoni tal-purċissjoni wara l-ikkundannat f’jum l-esekuzzjoni. Minħabba dan Imperia u Antonio jaħarbu mit-tqasqis u d-djuq tal-gżejjer Maltin f’Pariġi.

Iż-żmien ikompli jimxi: jgħaddu tliet snin f’Pariġi. Mill-ġdid it-tema tad-destin: hemm possibiltà li Imperia tmur fuq spedizzjoni fi NSW u b’hekk tiltaqa’ ma’ ħuha. Jgħaddu sentejn ta’ preparazzjoni għal din l-ispedizzjoni. Jasal l-1826: spedizzjoni ta’ xjentisti varji – esperti fil-botanika, astronomija, ġeoloġija u ornitoloġija – tasal fl-Awstralja. Ikunu għaddew tmien snin minn mindu Salvatore wasal fuq dan il-kontinent. Tinħass it-tbatija wara l-isbuħija tal-wiċċ ta’ belt bħal Sydney. Imperia hi determinata li ssib lil ħuha Salvatore. Naqraw li d-destin reġa’ laqqa’ lil Salvatore u Eliza Mullins, imma għalissa l-qarrej ma jafx kif seħħ dan. Dan insiru nafu bih ftit paġni aktar ’il quddiem. Isseħħ il-laqgħa bejn l-aħwa Imperia u Salvatore li ddum jumejn. Jispikka s-sens ta’ distakk li Salvatore – li għażel li jibda ħajja ġdida fl-Awstralja u li issa hu missier ta’ tifel u tifla - iħoss bejnu u bejn ta’ madwaru malli jara lil oħtu Imperia f’daru wara tant snin.

Drofenik ma tinqata’ qatt mill-passaġġ taż-żmien. F’Salvatore hemm sens ta’ stennija: “until my Ticket of Freedom comes through in another five years.” (p. 340) L-emanċipazzjoni taħkem fuq din il-gżira kontinent, kontra ċerta mentalità magħluqa u limitata fuq il-gżejjer Maltin: il-fatt li James, iben Salvatore, għandu kunjom Eliza jirrifletti kemm Salvatore jirrispettaha. Huma l-pjanti u l-fjuri li Salvatore għandu fil-ġnien li jqarrbu lill-aħwa iktar lejn xulxin. Issa Imperia tifhem li Salvatore ma kienx gidbilha dwar il-ktieb tal-botanika li kien semmielha fl-ittra.

Il-Malti jgħid, “Kull deni ħudu b’ġid”. L-14-il sena ħabs u eżilju jgħinu lil Salvatore jiskopri dak it-tajjeb li kien hemm fih meta kien miżżewweġ lil Martina.

Drofenik tintroduċi ċertu paralleliżmu bejn il-bidu u t-tmiem tar-rumanz f’dawn l-aħħar paġni tiegħu: żewġ qassisin (Joseph Vella fil-bidu, u John Therry issa) jiktbu fid-djarju tagħhom. Joseph Vella kien kiteb dwar Amelia Bonnici, u issa John Therry jikteb dwar iż-żjara ta’ Antonio u Imperia Bonnici fid-dar ta’ Salvatore. Bonnici u Diacono huma żewġ kunjomijiet li jinkitbu qrib xulxin fi djarji differenti, imma li jorbtu flimkien żminijiet u spazji distanti ferm. Huwa fl-ispazju bejn dawn iż-żewġ estremi li Drofenik tibni u tagħti ħajja lir-rakkont tagħha.

   6.     L-Epilogu

Din l-aħħar parti tiftaħ bid-data tal-20 ta’ Ottubru, imma s-sena ma tingħadx. Li hu żgur hu li għadda bosta żmien: Salvatore għandu xagħru griż u tissemma l-magħmudija tar-raba’ neputi tiegħu u ta’ Eliza. Eliza hija mara oħra b’saħħitha fil-lista ta’ nisa ta’ dan it-tip li toħloq Drofenik. Malta tinħass ’il bogħod fiż-żmien u fl-ispazju, imma jinħass ukoll li kollox jinsab f’postu, inkluż id-destin.

Jerġgħu jissemmew il-pjanti. Hemm xi ħaġa maġika fihom li twassal għar-redenzjoni ta’ Salvatore: “How forgiving nature is! [...] That was when he started forgiving himself.” (p. 347) Salvatore jiftakar fi kliem l-ispirtu ta’ Martina bosta snin qabel: “Your redemption will come and you will find it on this ship.” (pp. 274 u 347) Salvatore jifhem li kienet qed tirreferi għall-ktieb tal-botanika; jew forsi anki għal Eliza Mullins?

Drofenik terġa’ tirrikorri għall-motiv tal-ħolma. Salvatore joħlom li qiegħed fi vjaġġ u nifhmu li d-destinazzjoni hija Malta. Din hija ħolma utopistika fejn dawk kollha li ħabb u ħabbewh jerġgħu kollha flimkien. Fil-ħolma Salvatore jsib il-paċi, saħansitra ma’ ommu Isabella li kienet mietet b’mod misterjuż meta kien għadu tifel. Drofenik tenfasizza li minn dak li għall-bidu jidher ħażin, jista’ jitwieled it-tajjeb ukoll.

Il-mewt ta’ Salvatore titwassal lill-qarrej b’sens kbir ta’ paċi u kalma. Jitħaddem l-ewfemiżmu meta naqraw li Eliza “knew straight away that he had left them while they were away.” (p. 350)  Ftit wara naqraw ukoll kliem Eliza lil Salvatore: “You should have waited. Go in peace Salvator, my beloved convict, my darling.” L-imħabba taf tirbaħ kull dlam. Dan iseħħ fl-istess jum tal-magħmudija ta’ Sam – neputi ta’ Salvatore: mewt u twelid jintrabtu flimkien. L-20 ta’ Ottubru jaħbat ukoll l-anniversarju ta’ meta Salvatore kellu jiġi mgħallaq, imma minflok fl-aħħar waqt ġie deċiż li jintbagħad fl-Awstralja, mifhuma bħala nazzjon ġdid li joffri t-tieni opportunità lil min żbalja, mela twelid mill-ġdid. Dan ta’ Salvatore huwa l-vjaġġ aħħari. It-tmiem jinsisti fuq rabta li tmur lil hinn mill-fiżiku bejn Imperia (li minn Malta tħoss li seħħet xi ħaġa lil ħuha) u Salvatore. Hi wkoll rabta li tmur lil hinn mil-limiti taż-żmien.

Il-paġna finali hija mill-ġdid fil-korsiv fejn tikteb Drofenik stess, mela hi parti li torbot mal-bidu tar-rumanz. Drofenik hawn tammetti li l-proċess tal-kitba ta’ dan ir-rakkont ma kienx faċli: ried żmien u ħafna vvjaġġjar bejn Malta u l-Awstralja, żewġ gżejjer tant imbegħdin u differenti minn xulxin. Iżda kollox juri li l-ħajja sabiħ tgħixha minkejja l-iebes tagħha. Il-kitba ta’ dan ir-rumanz u l-istorja ta’ Salvatore Diacono (personaġġ bejn reali u bejn mistħajjel) toffri serħan u paċi anki lil Drofenik stess. Fir-rakkont tagħha hemm elementi differenti bħall-poeżija, ir-romantiku, l-avventuruż, id-dokument storiku, l-introspezzjoni, u ħafna iktar.

Dan kollu juri li dawk ta’ Drofenik huma rumanzi li jħallu lill-qarrej b’togħma tajba, imissulu l-ibgħad irkejjen ta’ qalbu u ruħu. Wieħed jifhem ukoll li huma xogħlijiet narrattivi mibnijin u miktubin b’sengħa kbira.

Patrick Sammut (Ġunju 2014)

NISĠET IL-ĦAJJA ta’ Alfred Massa, Horizons, 2016.

Din hija t-tieni ġabra ta’ rakkonti ta’ Alfred Massa. Din id-darba għandna 21 rakkont li kif jikteb Massa fid-Daħla tal-ktieb inkitbu fuq medda ta’ madwar 40 sena u aktar.  B’danakollu s-suġġetti trattati jistgħu jitqiesu kollha bħala kontemporanji, fosthom l-adulterju, l-imħabba lejn l-annimali, il-familja, is-sopranatural, l-inġustizzji, il-mard, it-tradizzjonijiet lokali, il-problemi tal-anzjani, ilsien in-nies, u oħrajn. F’dawn in-novelli Massa jagħti stampa tal-ħajja Maltija tul dawn l-aħħar 40 sena.  Fl-istess ħin jikxef ċerti nuqqasijiet li jeżistu fostna bil-għan li l-poplu tagħna jsir konxu tagħhom u jipprova jirranġahom.

L-ewwel rakkont iġib l-isem ta’ Il-Ħarba: niltqgħu ma’ Pluto u Fido, żewġt iklieb li jiġu umanizzati billi jingħataw il-kapaċità li jitkellmu. Fuq in-naħa l-oħra, Bendu, sid ir-razzett, ikellem lill-annimali tiegħu. Il-klieb ifittxu l-ħelsien. Hemm imbagħad il-bniedem kiefer li jiġi deumanizzat, anki għax jobgħod lill-annimali. Ir-rakkont ilaqqagħna ma’ waqtiet ta’ niket imma t-tmien huwa pożittiv.

It-Tfajla ta’ Wara t-Tieqa hu rakkont li joħodna lura għas-snin erbgħin. Din hi kitba b’xejriet awtobijografiċi, ambjentata f’raħal twelid l-awtur, Ħal Tarxien. Massa jikteb dwar l-ewwel tqarbina, il-logħob tat-tfal fl-imgħoddi, u l-funeral għaddej mit-triq. Din hija storja li tibda b’togħma tajba imma taħsad fl-aħħar. Massa jurina li l-problemi fost il-bnedmin ilhom jeżistu u ma twildux il-bieraħ.

Ħal Tarxien, bil-festa tal-Annunzata, jerġa’ fir-rakkont L-Imqass li huwa dwar tiġrib kuntrastanti bħal ħbiberiji antiki, il-ferħ li ġġib magħha tarbija ġdida, imma anki dwar mard, esperjenzi li jibdlu ħolma sabiħa fi ħmar il-lejl, u ġenn tal-moħħ. Minkejja dan hemm ukoll l-idea li d-destin ma jerfax biss ħwejjeġ koroh imma anki ħwejjeġ pożittivi mhux mistennija.

Meta Tkellem il-Lejl hija dwar relazzjoni extra-konjugali,  l-ipokrisija bejn il-miżżewġin, u l-uġigħ li jitnissel fost il-membri tal-familja. Lingwistikament Massa jħobb juża spiss il-qwiel li hawn jintrabtu mal-mixja tal-istaġuni matul is-sena. Din id-darba naqraw ukoll dwar ġlieda interna li għaddejja f’ras wieħed mill-personaġġi, Edwin. Anki hawn it-tmiem mhux mistenni: il-bniedem dgħajjef jaf imur lura għat-triq id-dritta anki minħabba forzi mistoħbija u misterjużi.

Anki Riħa ta’ Kriżantemi hi dwar in-nuqqas ta’ fiduċja, l-egoiżmu, l-għira, in-nuqqas ta’ komunikazzjoni, u l-ġlied bejn il-miżżewġin. Dawn kollha jistgħu jwasslu għall-qtil. Min-naħa l-oħra hemm min jagħżel li jissagrifika ruħu għal ħaddieħor biex jinħeba l-veru responsabbli wara delitt. Din hi dwar tiġrib differenti bħall-mewt tal-imħabba, il-mard, id-delitt, il-ħabs, il-ġenn u l-manikomju, il-ħtija u tmiem il-ħajja minħabba d-disperazzjoni. Rakkont simili – li jittratta wkoll l-abbuż sesswali, l-għażla tal-ħajja minflok l-abort, il-paċi minflok il-konfrontazzjoni - huwa Ġolinu li jitlaq minn laqgħa bejn in-narratur u xwejjaħ fuq karozza tal-linja.

Fi Kwadri Massa jagħtina t-tagħrif ftit ftit biex bil-mod il-mod naslu għall-istampa sħiħa, imma dan mhux mingħajr ma qabel nistaqsu bosta mistoqsijiet. Hawn naqraw dwar il-mara nieqsa mill-karezzi, ir-raġel mifni mix-xogħol u t-tbatija psikoloġika u emozzjonali li jgħaddu minnha wlied ġenituri mifrudin. Fl-aħħar nett però tasal il-maħfra u r-rikonċiljazzjoni. Illużjoni jew Massa ħalliem? Ta’ min jinnota hawn li l-istess binja tar-rakkont tintrabat mal-kunċett tal-erba’ kwadri-staġuni.

Dan jintrabat mar-rakkont Il-Pittura li hija dwar il-kumplessità tan-natura tal-bniedem. Franco huwa iben, għalliem, pittur, qassis, u raġel bil-ħsus u l-ġibdiet tiegħu. Hawn niltaqgħu mal-frażi, “Qed naqra li xejn ma jżomm il-pjan t’Alla milli jseħħ.” Din tmiss tema ewlenija fin-narrattiva ta’ Massa: id-Destin. Kontra din il-forza l-bniedem ma jista’ jagħmel xejn. L-istess tema terġa’ tispikka fir-rakkont Ir-Raġel li Tela’ mill-Baħar. Il-baħar jerġa’ jispikka f’Ir-Raġel tal-Baħar. Massa jibda billi jittratta t-temi soċjali li tintrabat mal-bidliet li l-progress – imqabbel ma’ ħalliel - iġib miegħu anki fuq imkejjen mill-isbaħ bħalma huma r-raħal ta’ Marsaxlokk, imqabbel ma’ “tfajla ħelwa għax hu mżejna bi ġmiel naturali; sabiħa fis-sempliċità tagħha.” Huwa b’saħħtu l-aspett deskrittiv fejn il-kelma-kitba takkwista mill-karatteristiċi tar-ritratt. Il-protagonist hawn hu sempliċi sajjied, imma bniedem b’ħażna ta’ esperjenzi interessanti li jfisser lilu nnifsu permezz tal-elementi naturali bħalma huma l-baħar, ir-riefnu u l-mewġ. Permezz tad-djalogu bejn in-narratur u s-sajjied xiħ Massa jagħti leħen li min hu “fommu sieket” u umli, filwaqt li jurina li “l-għerf ma jiġix biss mill-kotba, iżda wkoll minn għejun oħra tal-ħajja.”

Il-figura tax-xiħ terġa’ anki f’Silwett ta’ Xjuħija fejn Massa jittratta aspetti bħalma huma s-sens ta’ abbandun u solitudni, id-dimensja u l-memorja li tmajna. Din hija kitba li tmiss qalb il-qarrej u tfakkar li x-xjuħ jeħtieġu kumpanija, apprezzament, rispett u mħabba.

Laura għandha mil-letteratura gotika. Il-maltempata, is-sajjetti u l-kesħa jħabbru inċident li jseħħ ftit wara. Il-pupa taċ-ċraret, ir-raġuni wara dan l-inċident, tieħu post mara tad-demm u l-laħam. Nifhmu li paradossalment fil-mewt hemm il-ħajja ta’ dejjem, filwaqt li min jibqa’ ħaj qiegħed dejjem f’periklu, imma min miet le. Huwa hawn fejn Massa jidħol fl-irkejjen moħbija tal-moħħ fejn hemm mistur ġenn il-bniedem. Il-biża’ u l-preżenza ta’ forzi sopranaturali jerġgħu f’Id-Dar tal-Iljuni, li tieħu l-etiketta ta’ “dar tal-fatati”. Il-misteru wara din id-dar huwa l-ġisem moħbi ta’ mara midfuna ħajja snin qabel.

F’It-Tliet Uċuħ ta’ Isabella jinbidlu l-vuċi narranti u l-ispazju minn parti għall-oħra tar-rakkont. Anki hawn bħal f’Il-Pittura nassistu għall-ġlieda bejn ir-ruħ-vokazzjoni fuq naħa u l-ġisem-passjonijiet fuq l-oħra. Anki hawn hemm min iwarrab il-vokazzjoni biex iħaddan iż-żwieġ, flimkien mat-tema tad-Destin, li jġib miegħu nuqqas ta’ raġunar, tqala mhix mistennija, djun familjari u żwieġ impost li jfalli, ladarba “L-imħabba tiġi mis-Sema.”

F’dawn ir-rakkonti Massa jippreżentalna t-“tertuqa tal-ħajja” ta’ għadd ta’ personaġġi li faċilment jistgħu jkunu aħna stess. Nisġet il-Ħajja jiġbor fih kitbiet neqsin minn kull oxxenità li dan l-aħħar spiss qed isservi bħala kożmetika biex tiġbed iktar qarrejja. Fil-kitba ta’ Massa hemm stedina u tfakkira biex il-bniedem jirrispetta u jħobb lil ta’ madwaru bla ma jinsa li l-ħajja mhix biss ward u żahar, anzi mimlija tbatija, uġigħat, delużjonijiet u l-bqija. Iżda kontra dan hemm is-saħħa tal-bniedem umli u t-twemmin.  Nispiċċa b’dawn ir-referenzi testwali, meħudin minn Ir-Raġel tal-Baħar: “Il-ħajja kollha kemm hi iebsa […] B’danakollu, il-bniedem jidra anki t-tbatija.”; u “kultant fil-ħajja tant jiġru ħwejjeġ li jġagħluk tieqaf, tirrifletti u tagħmel diversi mistoqsijiet lilek innifsek, mistoqsijiet li għalihom ma ssibx tweġibiet sodisfaċenti.” Dan hu l-istess effett li jħallu r-rakkonti ta’ Massa fuq il-qarrej.

Patrick Sammut 

XBIHAT FUQ IT-TILA ta’ Salv Sammut, Horizons 2015.

Kumment dwar erba’ minn din il-ġabra ta' Salv Sammut:

Għall-Imħabba ta’ Farfett, miktuba fl-1968, hija ħrafa magħmula minn kliem sempliċi, xbihat naturali u mill-isbaħ, b’ritmu mexxej li għandu wkoll mill-perennità tal-ħwejjeġ li jibqgħu u miċ-ċiklu naturali. Hawn Sammut jikteb dwar is-sagrifiċċju, id-determinazzjoni u l-imħabba, imma anki dwar l-arti li kapaċi tirrendi eterna l-isbuħija naturali, anki tal-ħlejjaq ċkejknin. Il-kobor tal-misteru naturali jitpoġġa f’kuntrast maċ-ċokon ta’ ħlejjaq bħall-fjura u l-farfett.

Mit-Taqlib tal-Imgħoddi – miktub fl-1969 - hi rakkont li jinqasam f’partijiet differenti. Il-bidu jiftaħ b’similitudni mill-isbaħ – “Qatra ilma oħra waqgħet mill-vit ġewwa l-barmil, l-istess bħalma l-jiem tal-ħajja jqattru jum wara ieħor fis-satal fond u wiesa’ tal-umanità.” (p. 11) -, parti minn silta riflessiva, u l-azzjoni titqiegħd fil-preżent. Il-protagonist hu xiħ li tilef saħħtu u jgħix waħdu. Jaħkem sens ta’ telqa f’daru, filwaqt li fir-reġistru lessikali li jintuża hemm l-idea semantika tat-tila-tpinġija li torbot mat-titlu tal-ktieb preżenti: “kwadru mmejjel”, “għeb u ddellek fiż-żlieġa tal-imgħoddi.” (p. 13) Xbieha oħra hija l-ftuħ tal-kexxun u t-tiftix fih li jitqabblu ma’ min qed jiftaħ taqsima fil-memorja biex jerġa’ jagħti d-dawl lil ħwejjeġ li ilhom li ntesew. Il-bqija tar-rakkont jalterna bejn azzjoni fil-preżent u fl-imgħoddi (il-flashback), biċ-ċurkett tar-ramm li jorbot flimkien iż-żewġ żminijiet – imma anki l-partijiet differenti tar-rakkont - mifrudin b’ħamsin sena. Dawk li xi darba kienu namrati żgħażagħ jerġgħu jiltaqgħu ħamsin sena wara. It-ton ġenerali hu malinkoniku u fost it-temi ttrattati hemm l-għarfien tax-xejn tal-bniedem.

Anki r-rakkont Ħitan tas-Sejjieħ – miktub fl-1970 - jiftaħ bi xbieha sabiha: “L-istess bħall-mewġ tal-eżistenza li jħabbat u jimla l-ħofor ta’ ruħ il-bniedem. Ma jehda qatt u ma jagħti ebda nifs li wieħed jistejqer bejn mewġa u oħra.” (p. 35) Anki hawn il-motiv taż-żmien li jxejjen lil-bniedem: “X’ħerba jaf jagħmel iż-żmien! U kemm hu ikrah il-fdal li jħalli warajh!” (p. 37) Dan ta’ Sammut hu rakkont li jimxi bejn realiżmu u viżjoni pessimistika tal-ħajja.

F’Jum Ikħal tas-Sajf – anki dan miktub fl-1970 - hu rakkont li jiżvolġi bejn żewġ poli opposti u estremi: it-tfulija fuq naħa u l-ħarifa fuq l-oħra, l-innoċenza fuq naħa u s-sess adult fuq l-oħra.  Hemm bosta analoġiji bejn iċ-ċiklu naturali u t-tiġrib tal-ħajja. Il-protagonisti din id-darba huma tfal mhux xjuħ. Ritmikament jinħass li Sammut irid iwassal lejn xi ħaġa li taħsad. Hawn naqraw dwar inizzjazzjoni, dwar il-waqgħa fid-dnub u t-telfa tal-innoċenza. Anki hawn is-sess jintrabat ma’ waqtiet donnhom misruqin u li wara tmiemu jħalli sens ta’ vojt. Mela hawn is-sess jinftiehem bħal dak li jikkomplika s-sitwazzjoni; fl-istess ħin jagħti lit-tifel/tfajla sens ta’ viżjoni li qabel ma kellhomx, u dan mhux vantaġġ. L-idea hi li wara kollox l-iskoperta tal-adultezza ma ġġibx magħha la ferħ u lanqas pjaċir. 

PATRICK SAMMUT

PRELUDJI GĦAL MEWTI – VERSI U KITBIET OĦRA MINN QALBI, ta’ Anton Grasso, Miller Distributors Limited, 201

Dan huwa l-51 ktieb tal-kittieb prolifiku, Anton Grasso, li beda l-karriera letterarja tiegħu fl-1974 bl-ewwel ktieb, Iljieli bla Qamar, meta kellu biss 22 sena. Din id-darba m’għandniex xogħol li jwasslilna letteratura mistħajla jew traduzzjoni ta’ xi rumanz miktub minn xi kittieb barrani magħruf (Grasso qaleb għall-Malti ħames rumanzi u tliet stejjer li ħariġhom f’volum wieħed). Din id-darba Anton Grasso jagħtina ktieb li għandu mill-awtobijografija (magħmula anki minn għadd ta’ esejs), kemm personali kif ukoll nazzjonali, xi ħaġa li kien diġà għamel fi ktieb ieħor tiegħu bħal Awtopsja (2004). Jikteb ukoll dwar fatti reali li min jaf kemm fuqhom jistgħu jinkitbu stejjer, rakkonti u rumanzi mistħajla.

Il-kontenut ewlieni ta’ din il-pubblikazzjoni ġdida jifrex fuq 200 paġna, 127 minnhom jieħdu l-forma ta’ proża (21 taqsima b’kollox), u l-bqija f’għamla ta’ poeżiji (58 b’kollox). Grasso jqis il-poeżija bħala “l-aktar xogħol intimu tal-awtur, hi l-anqas imfittxija u apprezzata.” (p. 119)

Is-siltiet ta’ proża:

Fl-ewwel parti, mela l-parti tal-proża, Grasso jittratta diversi aspetti mill-ħajja personali tiegħu. Jiftakar fiż-żmien meta kien jgħallem lil studenti subien f’żewġ skejjel tas-snajja’, u aktar tard f’meta kien direttur tal-programmi televiżivi mal-istazzjon nazzjonali (għal 23 sena sħaħ).  Sa mill-bidu nett Grasso jfakkarna li huwa wkoll missier. Dwar il-ħajja tiegħu bħala kittieb jgħidilna li fl-imgħoddi l-ispirazzjoni tiegħu kien joħodha mill-qari ta’ bosta stejjer barranin.

Preludju għal Mewti huwa meditazzjoni kontinwa dwar il-ħajja u l-mewt. Dwar ħajja u mewt jikteb hekk, “L-inġustizzja tal-ħajja għal darba oħra tressaqna quddiem il-ġustizzja tal-mewt.” (p. 20) Il-mewt b’hekk hija tema rikurrenti u b’saħħitha f’dan il-ktieb, mill-bidu sal-aħħar, kemm fil-parti tal-proża, kif ukoll fil-parti poetika. Iċ-ċimiterju hu mifhum bħala dak l-ispazju fejn kulħadd huwa l-istess.

Dawk ta’ Preludju għal Mewti huma wkoll kitbiet intimi, personali, li ħerġin direttament minn qalbu u minn ruħu. Biex kiteb dan kollu, żgur li Grasso ħtieġ il-kwiet u l-qtugħ komplet mill-bqija biex iqiegħed wiċċ imb wiċċ lilu nnifsu ma’ dak li hemm ġewwa fih u biex joħroġ fil-kitba l-veru essri tiegħu.

F’parti oħra Grasso jikteb dwar l-importanza tal-ktieb (“il-passjoni tiegħi”, p. 21) għalih sa minn żmien meta l-ktieb ġo dar kien meqjus bħala teżor. Kien żmien meta, “kien hemm inqas fiex tgħaddi l-ħin, il-ħajja Maltija kienet aktar kwieta u l-ktieb kien aktar imfittex.” (p. 23) Kien ukoll żmien ir-Rediffusion li “kien is-sors ewlieni ta’ tagħlim u divertiment.” Ftit iktar ’il quddiem Grasso jikteb, “Wieħed mill-passatempi ewlenin kien il-qari tar-rumanz Malti.” (p. 118) Jinħass sewwa sens ta’ nostalġija. Grasso jaf ukoll li llum, ironikament, żdiedu l-kittieba u naqsu drastikament il-qarrejja.

Apparti l-ktieb, għal Grasso kien hemm ukoll il-kitba: “il-kitba qatt ma saret marti, dejjem in-namrata li bqajt inħobb u miklub għaliha b’xewqa kbira, għatxan għal dak li ma nistax nikseb kompletament.” (p. 22) Dwar il-kitba tiegħu jgħid ukoll, “Jien inħobb nirrevedi xogħli, eżerċizzju tedjanti iżda nħoss li meħtieġ.” (p. 28) Għalhekk anki f’din l-awtobijografija jinħass Grasso kittieb u ħaddiem ta’ xbihat u metafori effettivi, bniedem ta’ sensittività partikolari, u anki bniedem ta’ sengħa fit-tħaddim tal-ilsien Malti. Huwa jikteb għall-qarrej medju, juża lingwaġġ ċar, sabiħ, ġenwin u bla ebda pretensjonijiet. U dan minkejja li jħaddem numru ta’ mistoqsijiet ta’ natura eżistenzjali, u ċerti perijodi sintattiċi twal li ċertament jirriflettu n-natura riflessiva tal-kitba tiegħu.

Hemm drabi meta jħaddem l-istil tal-esej, ir-rakkont, id-diskors dirett u anki d-djalett. F’waqtiet Grasso jitbiegħed mill-awtobijografija u jilbes il-libsa tan-narratur jew rakkontatur li jgħid storja li taf tolqot kull familja f’Malta. Tema ewlenija hawn hija l-fanatiżmu fil-politika li jista’ jwassal għal ġlied u anki mewt. Drabi oħra Grasso jaf jibni d-diskors tiegħu gradwalment, iżid fis-saħħa sakemm jilħaq il-quċċata ta’ dak li jrid jasal għalih. Hemm imbagħad drabi oħra (mhux daqstant frekwenti) fejn Grasso jinħass ftit pedantiku, ixidd it-ton tal-predikatur, u dan żgur li jikkuntrastja partijiet iktar friski. Hemm waqtiet oħra fejn Grasso jikteb dwar realtajiet li jistgħu jdarrsu lil dak li jkun, realtajiet li għalkemm huma parti mill-proċess tal-ħajja tal-bniedem, bosta jippreferu jaħarbuhom.

F’dan ir-rakkont awtobijografiku u fl-istess ħin riflessiv (“meta bniedem jieħu n-nifs ma jfissirx li jkun verament ħaj. Hekk ikun jidher iżda xi drabi jħossu katavru f’dinja ta’ kliem, ħsejjes, movimenti li ma jistax jieħu sehem fihom.”, p. 51), Grasso ma jibżax jammetti d-dgħjufijiet tiegħu (“il-fehma tiegħi li jien tweildt aktar biex nirnexxi bħala awtur milli bniedem għadha l-istess.”, p. 46). Jammetti li wara 37 sena bħala awtur l-entużjażmu tiegħu beda jiddgħajjef, u dan minkejja li għad fadallu mijiet ta’ stejjer li qatt ma ppubblika.  F’dan id-dawl Grasso bħal jagħmel vjaġġ fit-tifkira u jikteb dwar il-karriera tiegħu bħala kittieb, dwar pubblikazzjonijiet differenti minn tiegħu, dwar il-laqgħat tiegħu ma’ kittieba Maltin (bħal Oliver Friggieri u Alfred Massa) u korrispondenza ma’ kittieba barranin oħra (Ira Levin, William Katz, H.E. Bates, u F.M. Stewart), u l-kollaborazzjoni ma’ persuni li għenuh biex il-kotba tiegħu jkunu suċċess dejjem ikbar. Jikteb dwar ir-relazzjoni tiegħu ma’ ommu u missieru, u anki dwar iż-żmien meta kien għaddej minn kriżi fiżika li ġagħlitu anki japprezza aktar dak li għandu u jiftakar f’min hu inqas ixxurtjat minnu.

Inħoss li Grasso seta’ ħalla ċerti ismijiet barra għax ma jagħmlu xejn ħlief għajb lill-vera letteratura Maltija. Hawn qed nirreferi għal ċerti kittieba relattivament żgħażagħ li permezz tal-pożi daqstant għal qalbhom kisbu ċerta notorjetà u sfaw saħansitra ppremjati mal-ewwel għatsa li għatsu fil-qasam “letterarju”, filwaqt li ma ddejqux ikasbru kittieba validi li għexu, ħadmu u kitba b’imħabba bosta snin qabel ma twieldu huma. U din hi prova li mhux dejjem ix-xogħlijiet ippremjati jkunu verament l-aqwa fil-qasam tal-letteratura Maltija kontemporanja.  Imma, kontra dawn, Grasso jikteb b’modestja u b’umiltà awtentiċi, indikazzjoni ta’ bniedem u kittieb matur. F’rabta ma’ dan Grasso jikteb ukoll, “Meta nara s-serjetà li huma stmati biha l-awturi barranin nirrealizza kemm f’Malta l-awtur għadu lura mill-professjonaliżmu li ħaqqu. “ (p. 42)

Grasso jagħti spazju anki lil dak li kittieba oħra qalu dwar il-kotba tiegħu: dan iwasslu kemm permezz ta’ ittri li ntbagħtulu personalment u li jinkludi fil-parti ewlenija ta’ Preludju għal Mewti, imma anki fil-parti tal-aħħar fejn hemm bosta kummenti anki ta’ natura kritika li dehru fuq bosta ġurnali lokali. U dan ifakkarna fil-fatt li hemm fejn jinkitbu teżijiet sħaħ dwar il-produzzjoni letterarja ta’ Grasso minkejja li hemm ċerti kurrenti li għamlu minn kollox biex warrbuh fil-ġenb. Forsi għalhekk Grasso stess jikteb, “Għall-anqas l-apprezzament li dejjem stennejt f’pajjiżi sibtu minn awturi barranin.” (p. 45) Dan huwa d-destin ta’ bosta awturi awtentiċi Maltin, awturi li mhumiex parti minn klikek (magħmulin minn kittieba, pubblikaturi, kritiċi letterarji u reċensjonisti) li jimxu fuq il-motto “ħokkli dahri u nħokk tiegħek”.

L-ittra tintuża f’partijiet oħra ta’ Preludju għal Mewti. L-ittra hija meqjusa bħala teżor minn Grasso, u dan jintrabat mar-rispett kbir li għandu għal dawk li ġew qabilna. Lil dawn Grasso jagħtihom ħajja mill-ġdid permezz tal-pinna tiegħu. Niltaqgħu wkoll ma’ numru ta’ digressjonijiet li fihom jispikkaw ’l hawn u ’l hinn deskrizzjonijiet imlewna u dettaljati (mera ta’ bniedem li ma jaħrablu xejn) ta’ persuni, spazji u stati ġewwiena.

Parti kbira minn Preludju għal Mewti hija ddedikata lill-figuri ta’ ommu u missieru, u b’hekk spiss Grasso stess jirrepeti li, “Illum it-tifel tal-imgħoddi baqa’ ħaj f’qalbi.” Hawn naqraw dwar spazji u persuni marbutin ma’ omm Grasso. Wisq probabbli mingħand ommu Grasso wiret is-sentimenti reliġjużi li spiss u regolarment jesprimi f’dan il-ktieb. Dan jintrabat ukoll ma’ siltiet ta’ natura soċjo-morali: dan jispikka f’partijiet fejn Grasso jikteb dwar Malta kif kienet fl-imgħoddi, u dwar Malta kif inbidlet matul iż-żmien (“Id-dinja li għex fiha missieri ma kinitx din id-dinja. In-nazzjon żgħir tagħna kien iżgħar, aktar magħqud, iżjed nazzjon... Il-familja kienet aktar familja, forsi kienet għarfa inqas mil-lum, iżda tipprattika aktar twemminha.”, p. 79). Mela f’Preludju għal Mewti naqraw anki dwar il-familja u s-soċjetà, dwar l-ordni, it-tmexxija u l-ubbidjenza, imma anki dwar it-tbatija li għadda minnha Kristu. Grasso ma jibżax isostni, “Il-kundanna tiegħi tasal fil-beraħ bla mistħija lil min għandu  s-setgħa u ma jħaddimhiex sewwa.” (p. 103) Dwar il-gazzetti jikteb li, “Hi l-aħbar il-ħażina jew it-traġedja jew l-isfortuna li baqgħet tiddomina l-midja.” (p. 120) L-awtur juri wkoll għarfien tajjeb ferm tal-komportamenti u l-aġir tal-poplu Malti waqt ċirkostanzi partikolari. Dwar il-Milied jikteb hekk: “L-imħabba mhix mudell ta’ jum iżda ta’ ħajja” (p. 107) Inħoss li b’kitbiet bħal dawn Grasso jipprova jiskonġra ruħu u jħallas ċertu dejn li hu biss jaf eżattament x’inhuwa.

 Il-poeżija:

Ġeneralment Grasso jippreferi jħaddem l-endekasillabu bħala l-vers tar-riflessjoni u l-vers maħlul bħala metrika. Parti kbira mill-versi tiegħu huma eleġiji, mela marbutin mat-tema tal-mewt. Fil-poeżiji tiegħu jfakkar lil dawk li m’għadhomx magħna, u dawn huma kemm familjari stretti tiegħu, poeti ħbiebu (bħal Carmel Attard), kif ukoll persuni li ma kienx jaf personalment, imma li sar jafhom permezz tal-media għax sfaw vittmi ta’ inċidenti fatali. Filwaqt li Grasso huwa konxju tal-fatt li l-ħajja tfisser tbatija, f’dan id-dawl jifhem ukoll li l-mewt toffri mistrieħ. Fl-istess ħin jinħass il-faraġ li taf toffri l-fidi. Huwa hawn fejn il-mewt tinftiehem bħala bidu, festa u laqgħa man-nies li telqu qabilna, u filwaqt li l-ħajja hija ppreżentata bħala gidba, fil-mewt tinkixef kull verità.

Fil-versi tiegħu Grasso jinħass bħala l-poeta-bniedem matur anki fl-età, li jibqa’ tifel minn ġewwa u b’hekk marbut mal-ġenituri li tant ħabb anki wara mewthom. Huwa għalhekk jagħti importanza lir-relazzjoni bejn il-ġenituri u l-ulied anki fil-poeżiji tiegħu.

Teknikament spiss jitħaddmu numru ta’ paradossi li huma parti ewlenija mil-logħba ta’ kliem li hija l-poeżija. Anki hawn il-versi ta’ Grasso jinftehmu bħala djarju intimu ta’ dak li qatt ma ngħad b’leħen li jinstema’. Drabi oħra Grasso jħaddem il-mekkaniżmu anaforiku (versi wara xulxin li jibdew bl-istess kelma, bħal kif jagħmel f’Poeżija Għalija, p. 149) u anki numru mdaqqas ta’ xbihat, waħda ssegwi lill-oħra. F’dan il-każ il-vers maħlul u l-enjambement (is-sens ta’ dak li jkun qed jingħad li jiżloq minn vers għall-ieħor bla waqfa ta’ punteġġjatura) ikomplu jqarrbu lill-poeżija lejn it-teknika tan-nixxiegħa tal-kuxjenza. Drabi oħra l-versi ta’ Grasso jieħdu mir-ritmu tal-litanija (ara Int, p. 196).

Tematikament huma b’saħħithom dawk li jiena nsejħilhom il-versi tat-tluq: dawn huma ispirati minn min jaf li d-dinja mhix post permanenti imma biss post li minnu rridu npassu għal imkien ieħor (“il-qabar jilqa’ qoxra iżda t-tama/ hi fil-qawmien, twelid li jibqa’għal dejjem.”, p. 176). Quddiem il-qosor u l-illużjoni tal-ħajja Grasso jħossu buffu. B’hekk il-ħajja trid tittieħed b’ċerta ironija (Ferragħli l-Aħħar Grokk, p. 178). 

Lil Grasso narawh ipassi fi spazji fejn il-bqija tal-folla ma tinsabx, u dan għax tinsab “middieħka f’għors karnival ieħor/ tul id-damma tal-ħajja.” (p. 158) Hemm il-kritika soċjali, anki kontra poplu li jqim lill-politiku imma mhux lil Alla (ara Ix-Xita ta’ Kull Nhar t’Erbgħa). Dak tagħna huwa wkoll poplu li moħħu fil-karnival (u Grasso hawn jgħid li “il-ħajja nbidlet f’logħba/ bla gost u bla progress”, p. 163) imma fl-istess ħin ma jafx jidħak bih innifsu.

Għeluq:

Dak li Grasso ma qalx b’fommu qalu bil-kitba f’Preludju għal Mewti. Bniedem li ma jibżax jikxef dak li hemm mistur fih huwa bniedem ġenwin u ta’ dan jistħoqqlu rispett. Preludju għal Mewti huwa ktieb ideali għal min irid isir jaf sewwa wieħed mill-iktar kittieba prolifiċi ta’ gżiritna. Huwa ktieb li ħareġ fil-ħin adatt, u jista’ jitqies bħala rigal għal min  xtaq li jiskopri aktar dwar dan il-bniedem li daħal fis-37 sena tal-karriera tiegħu bħala kittieb. Preludju għal Mewti huwa wkoll mogħti preżentazzjoni tajba ferm li tinkludi numru mdaqqas ta’ ritratti (anki bil-kulur) li jikkumplimentaw il-bqija ta’ din il-pubblikazzjoni.

Patrick Sammut (Ottubru 2011)

GLORJANA ta’ Karmenu Mallia, DOM Communications Ltd., 2014.

Karmenu Mallia llum huwa kittieb misjur kemm fl-età (għalkemm għadu żagħżugħ tassew fl-ispirtu) kif ukoll fis-sengħa tal-kitba u anki fil-qasam tal-ilsna. Huwa l-awtur ta’ bosta pubblikazzjonijiet: traduzzjonijiet, rumanzi, poeżiji b’ilsna differenti, u saġġi. Huwa wkoll President tas-Soċjetà tal-Esperanto f’Malta.

Is-sena 2014 rat il-pubblikazzjoni ta’ rumanz ieħor minn tiegħu: Glorjana. Jifrex fuq 200 paġna u jinqasam fi 28 kapitlu. Fih insibu partijiet djalogati, oħrajn miktubin fil-korsiv (li drabi jindika dak li personaġġ partikolari qed jiftakar mill-imgħoddi, jew il-kontenut ta’ xi ittra, jew xi ftehim miktub fuq dokument apposta, jew xi diskors minn fomm xi politiku), oħrajn li jieħdu l-forma ta’ versi rrimati (spiss marbutin mal-personaġġ ta’ Pelè li fir-rakkont huwa l-kap tal-Partit tal-Ħodor u għannej prim), u oħrajn fejn taħkem in-narrazzjoni, mela leħen in-narratur li fost oħrajn jiddeskrivi dak li jkun għaddej u xi drabi jgħaddi r-riflessjoni tiegħu stess. Il-lingwaġġ li juża Mallia huwa mexxex, anki għax jirrifletti d-diskors ta’ kuljum. Minkejja dan naqraw spiss frażijiet jew qwiel b’ilsna oħrajn, apparti l-Malti, fosthom bil-Latin (użat spiss minn personaġġi marbutin mal-qasam tal-Knisja, imma anki f’rabta mal-qasam tal-Liġi), l-Esperanto, l-Ispanjol, il-Franċiż u l-Ingliż. Fejn ikun hemm bżonn Mallia jinkludi t-tifsira ta’ frażijiet bħal dawn f’nota f’tarf il-paġna. Minkejja dan Mallia jagħti l-prijorità lil ilsien art tweildna u lejn l-aħħar tar-rumanz naqraw, “Għax jekk il-lingwa tal-poplu ma jiħux ħsiebha l-poplu nnifsu, min kien se jieħu ħsiebha? Il-barrani?” (p. 199)

Kollox jibda minn laqgħa bejn xi ħbieb anzjani (fosthom in-narratur li hawn għandu l-isem tal-awtur, Karmenu) li jiddeċiedu li kull wieħed minnhom jirrakkonta l-iktar ħolma stramba li jkun ħolom u dan fi żmien ġimgħa meta jerġgħu jiltaqgħu fil-Każin de Valette fil-Belt. Ir-rumanz jieħu l-isem tal-ħolma li kellu Karmenu, Glorjana. Il-kelma “ħolma” nerġgħu niltaqgħu magħha f’laqgħa li Dun Franz iħollu mal-Isqof: dan tal-aħħar jgħid lil Dun Franz biex ikompli joħlom għax il-ħajja għandha bżonn ta’ “proposti ġodda” (Kapitlu 7). Il-ħolma terġa’ tidher lejn l-aħħar tar-rumanz, f’kapitlu 27, meta Pelè joħlom ħolma (mela ħolma – din ta’ Pelè-, ġo ħolma – dik ta’ Karmenu n-narratur) li tibdillu destinu f’“ġejjieni stramb kemm sabiħ.”

Il-ħolma-rumanz Glorjana (li Karmenu n-narratur jgħid li beda jiktbu fl-2010 u temmu fl-2013) huma ambjentati fil-ġejjieni mhux imbiegħed fuq il-gżira ta’ Maltanova – bil-belt kapitali Apapa u bil-pjazza ewlenija jisimha Pjazza tal-Martri -, fejn il-Parlament huwa magħmul minn tliet partiti (tal-Eremiti, tal-Frujużi u tal-Ħodor) u minn ftit politiċi li ma jissejħux iktar Onorevoli, bil-kelb Baqqu li jwassal il-messaġġi minn naħa għal oħra meta jkun hemm il-bżonn, u bi Prim Ministru mara. Maltanova hija Malta fil-ġejjieni, mhux aktar fl-imgħoddi. Mela iktar milli rumanz storiku, din id-darba għandna xogħol li jirrakkonta ġrajja futuristika (għalkemm ’il bogħod mid-dinja li jippreżenta xi Alduous Huxley fi Brave New World). Glorjana huwa wkoll l-isem ta’ belt ġdida li l-Parlament jiddeċiedi li tinbena fil-għoli u ’l bogħod minn kull belt jew raħal oħra.

Hemm partijiet oħrajn fir-rumanz fejn l-azzjoni tiġi ambjentata l-ewwel f’Ruma (fejn hemm anki l-Vatikan) u aktar ’il quddiem f’post muntanjuż fi Franza fejn tgħix komunita’ ta’ patrijiet bl-isem ta’ Sebasti, imsemmijin għal San Sebastjan. Dan ukoll jgħin biex in-nisġa tar-rakkont tkun waħda dinamika u b’hekk ma tgħajjix fl-ebda waqt lil dak li jkun.

Mill-bqija Karmenu Mallia l-awtur jispira ruħu minn Malta kontemporanja, bis-sabiħ u l-ikrah tagħha, jew bil-virtujiet u bin-nuqqasijiet tagħha (fosthom, in-nies li ttaqtaq u tilħaq salib ħaddieħor, il-partitiżmu u l-parrokkjaliżmu, il-korruzzjoni min-naħa tal-kapitalist). Minkejja dan it-tonalità tar-rumanz qatt mhi pessimistika jew patetika. Wieħed iħoss il-ħin kollu li min qed jikteb huwa bniedem ta’ esperjenza kbira li għadda minn tiġrib kemm pożittiv kif ukoll negattiv, imma fuq kollox bniedem b’saħħtu għax kien jaf jieħu l-ħajja b’ċerta filosofija ottimista. Spiss il-qarrej iħoss li għalkemm il-kittieb jaf liema huma dawk l-aspetti li jnawru s-soċjetà minn taħt, xorta waħda l-kumment li jagħmel mhux wieħed li jrid ikisser jew imaqdar imma wieħed li jieħu l-affarijiet kif inhuma filwaqt li jissuġġerixxi soluzzjonijiet li jibbażaw iktar fuq il-ftehim bejn il-partijiet rivali, u r-rispett reċiproku li jiġi wkoll mill-għarfien tal-“ieħor”.

Din Maltanova li jissuġġerixxi Mallia għalhekk hija parti minn ħolma, mela għandha wkoll mill-utopija, fejn il-Prim Ministru hija anki mużiċista u l-Kap tal-Partit tal-Ħodor fl-aħħar jiddeċiedi li jħalli l-politika biex jingħaqad ma’ Ordni Reliġjuż fi Franza, u dan minkejja li l-personaġġi li niltaqgħu magħhom jgħaddu anki minn waqtiet ta’ rabja, għadab, kriżi, inċertezza, sfiduċja, jemmnu f’ċerti superstizzjonijiet bħall-għajn – għalkemm juru li huma misjuqa mir-raġuni – u jimirdu, ikollhom inċidenti koroh jew fatali, imutu u jindifnu bħal kull bniedem tad-demm u l-laħam.

Is-soċjetà li jippreżentalna Mallia f’dan ir-rumanz hija waħda lajka, fejn l-Istat u l-Knisja huma żewġ entitajiet indipendenti, imma li fl-istess ħin jiddjalogaw bejniethom u jfittxu dak li jgħaqqad mhux dak li jifred. Dan jidher f’rabta mal-proġett tal-bini tal-knisja fil-belt ġdida ta’ Glorjana. Hi soċjetà magħmula miż-żgħir u mill-kbir, ibda mill-bejjiegħa tal-karawett jew tal-bigilla, Majsi ż-Żrinġ, Pispiżellu l-flawtist; u kompli bl-artist (f’għamliet differenti bħall-għannej, il-poetessa, il-mużiċista, l-iskultur, il-pittur), l-għalliema u l-perit; u anki l-bniedem bi bżonnijiet speċjali (bħall-aħwa Lippu u Katarin); imma anki l-Kappillan, l-Isqof, il-Prim Ministru, il-Kap tal-Oppożizzjoni, u saħansitra l-kapitalist. Permezz ta’ dawn kollha l-kittieb Karmenu Mallia jirnexxilu jidħol fis-swali fejn iseħħu ġrajjiet żgħar u kbar differenti li kollha flimkien jiffurmaw ir-rakkont sħiħ u jixħtu dawl fuq in-nisġa u l-andament ta’ din Maltanova li jiddeskrivi li mhi xejn ħlief Malta fi ftit tas-snin oħra jew l-umanità stess fiċ-ċokon u fil-kobor tagħha.

Glorjana huwa rumanz li jagħti pjaċir lil min jaqrah, imma fl-istess ħin għandu ħafna waqtiet meta n-narratur jistedinna nirriflettu dwar ħwejjeġ differenti u drabi oħrajn jagħmel minn kollox biex inisslilna tbissima wkoll. Inħoss li Glorjana b’xi mod huwa wkoll rumanz li jippreżenta lill-ħajja bħala spettaklu li ta’ min tgħixu mill-bidu sal-aħħar, minkejja dak kollu li jista’ jerfagħlek id-destin. Inħoss ukoll li bħala qarrej ta’ dan ir-rumanz lissint l-istess kliem ta’ Pelè wara li tilef lill-maħbuba tiegħu u għadda lejl fid-dar tal-patrijiet Sebasti: “X’ħolma ħej! U x’ferħ ħassejt!” Hija wkoll l-għajta ta’ min, bħal Karmenu Mallia, Alla tah il-grazzja jgħix ħajja twila, ħajja li matulha ma ħeliex ħin u kien jaf iħaddem sewwa t-talenti li ngħatawlu. U din hija ħajja, li twila kemm hi twila, meta tħares lura taraha dejjem qasira daqslikieku kienet ħolma, imma ħolma li tat sodisfazzjon. Mhux li kien li kull rumanz u kull ħajja jintemmu b’sens ta’ trijonf li bih jispiċċa dan ir-rumanz, Glorjana. Ismu miegħu insomma.

Patrick Sammut 

WARTIME GOZO 1940-1943. AN ACCOUNT OF THE BLEAK YEARS ta’ Charles Bezzina, Malta 2015.

L-isem ta’ Charles Bezzina huwa marbut ma’ numru ta’ pubblikazzjonijiet kemm ta’ natura poetika kif ukoll ta’ natura storika f’rabta ma’ Għawdex matul it-Tieni Gwerra Dinjija. F’temp ta’ tmintax-il sena Bezzina ppubblika għadd ta’ antoloġiji poetiċi fosthom, Triqat Bla Tarf (1987), Meta Karab il-Baħar (1993), Baħar Solitarju (1996), Mewġiet tal-Ħemda (2002), Kurrenti Solitarji (2005), Meta Siket il-Baħar (2008), u Raxx tas-Silenzju (2012). Baħar Solitarju kien issemma b’ġieħ fil-Premju Letterarju 1997, filwaqt li Mewġiet tal-Ħemda kien rebaħ il-Premju Letterarju 2002. When the Sirens Wailed, il-ktieb dwar Għawdex u t-Tieni Gwerra Dinjija, u Kwadri tal-Imgħoddi, ħarġu fl-2012.

Dwar Malta fi żmien it-Tieni Gwerra Dinjija – meqjusa storikament bħala t-Tieni Assedju ta’ Malta - inkiteb ħafna, kemm bil-Malti u kemm bl-Ingliż. Imma dwar ir-rabta bejn l-istess perijodu u Għawdex inkiteb ħafna inqas. Għalhekk Charles Bezzina fis-sena 2000 kien ippubblika l-ktieb bl-isem ta’ Il-Qilla tal-Gwerra Fuq Għawdex 1940-1943 miktub minn missieru Frank Bezzina (1925-1996). Kien ktieb li ntlaqa’ tajjeb tassew u li kien mela n-nuqqas fl-istorja ta’ Għawdex matul it-Tieni Gwerra Dinjija. Fis-sena 2012 Charles Bezzina stess kien ħaseb li jmur lil hinn minn dan. Iktar kemm iż-żmien kien qed jitbiegħed mill-esperjenza tal-Gwerra msemmija, iktar huwa ħass u għadu jħoss il-bżonn li jikteb imma anki jiġbor għadd ta’ esperjenzi direttament mill-fomm ta’ Għawdxin li għexuha fl-ewwel persuna. Dan biex juri l-impatt soċjali tal-Gwerra fuq Għawdex. B’hekk Bezzina f’When the Siren Wailed (2012) kien inkluda numru ta’ esperjenzi personali mlewna magħmulin mit-tifkiriet ta’ dawk li għexu s-snin diffiċli tal-Gwerra. Huwa kien għażel li jinkludi 20 tifkira li meta jitqiegħdu flimkien jiffurmaw bħal katina li tixħet dawl fuq avveniment mill-ikbar, epoka magħmula minn dlam, biża’ u mewt, imma anki minn sagrifiċċji kbar li jseħħu matul kull gwerra.

Is-sena 2015 qed tara l-ħruġ ta’ pubblikazzjoni ġdida ta’ Charles Bezzina f’rabta ma’ Għawdex matul it-Tieni Gwerra Dinjija: il-ktieb Wartime Gozo 1940-1943 – An account of the Bleak Years, ktieb ippubblikat anki bl-għajnuna tal-BOV, is-sitt wieħed ta’ riċerka li ppubblika dan l-awtur Għawdxi. B’xogħol bħal dan Bezzina qed ikompli fuq il-passi ta’ missieru Frank. Din id-darba l-awtur jikteb bl-Ingliż dwar dak kollu li Għawdex kellu jgħaddi minnu matul dan il-perjodu tant ikrah. Dan jagħmlu f’24 taqsima differenti li għalkemm tulhom ma jdejjaqx lill-qarrej xorta waħda jipprovdu tagħrif interessanti u siewi dwar is-suġġett in kwistjoni.

Il-gżira t’Għawdex intlaqtet direttament mill-gwerra iktar tard minn Malta (fix-xhur bikrin tal-1942). Għalhekk għall-ewwel kienet gżira bla difiża, bla xelters, u biż-żmien b’kuntatt dejjem jiddgħajjef mal-gżira oħtha l-kbira minħabba l-attakki mill-ajru.  Minkejja dan offriet kenn għal eluf ta’ Maltin li ħarbu miż-żoni l-iktar milquta mill-bombi bħalma kienu l-Kottonera u l-Belt Valletta. Bezzina jikteb dwar dawn ir-refuġjati Maltin u l-kuntatt tagħhom mal-popolazzjoni Għawdxija, l-attakki mill-ajru u l-ajruplani mwaqqgħin, l-ordnijiet reliġjużi, l-isptarijiet, ir-rwol tal-Knisja, is-sistema tal-edukazzjoni, il-curfew, il-blackout, u l-black market, il-Victory Kitchens, l-Uffiċċju tal-Informazzjoni u Ġorġ Pisani, il-perikli kbar li magħhom kienu jiltaqgħu dawk li kienu jazzardaw jaqsmu l-Fliegu fi żmien il-Gwerra, il-mard differenti u n-nuqqas ta’ ndafa minħabba n-nuqqas ta’ prodotti iġjeniċi,  il-ġbir tal-qamħ u r-regoli f’rabta mal-imtieħen, l-attività klandestina ta’ dawn tal-aħħar, il-lieva, is-suldati Britanniċi, il-Pulizija li kienet tgħasses il-kosta, l-iskwadra tad-demolizzjoni, u bosta ħwejjeġ interessanti oħrajn. Dan fi żmien (Novembru 1942) meta uffiċjalment f’Għawdex kien hemm popolazzjoni ta’ ftit inqas minn 30 elf ruħ, inklużi ħamest elef refuġjat Malti.

Naqraw dwar il-kontribut li l-Għawdxin taw matul dan il-kunflitt dinji: bosta minnhom niżlu Malti biex jagħtu daqqa t’id fit-tħaffir tax-xelters pubbliċi; fetħu l-bibien tad-djar u l-iskejjel tagħhom biex jilqgħu eluf ta’ Maltin refuġjati; għenu kif setgħu anki meta t-theddida fuq Għawdex spiċċat billi niżlu Malta ħalli jgħinu fi ħdan l-iskwadra tad-demolizzjoni; u kienu huma li wara t-tħeġġiġ min-naħa tal-Isqof ta’ Għawdex, Mikiel Gonzi, u personalitajiet Għawdxin oħrajn bħal Kelinu Vella Haber u Ġorġ Pisani, ġabru ammonti kbar ta’ qamħ biex jintbagħat lejn Malta fi żmien meta l-awtoritajiet Ingliżi kienu qed jaħsbu biex iċedu lill-Gżejjer Maltin (fis-sajf tal-1942) ladarba l-ħażna tal-qamħ u ħwejjeġ oħrajn utli għall-ħajja ta’ kuljum kienu waslu fl-aħħar. Dak iż-żmien Kelinu Vella Haber waqqaf assoċjazzjoni tal-bdiewa fin-Nadur u kien strumentali biex ikkonvinċa lill-bdiewa tan-Nadur, il-Qala u Għajnsielem ħalli jbigħu lill-awtoritajiet il-qamħ tagħhom. Anki Ġorġ Pisani, dak iż-żmien uffiċċjal fl-Uffiċċju tal-Informazzjoni u l-Propaganda f’Għawdex għamel minn kollox biex jinġabar il-qamħ.

Interessanti hu l-fatt li kull meta l-pulizija kienet tikkonfiska materjal tal-black market, fosthom pitrolju, bajd, u ikel ieħor, ħafna minn dawn kienu jmorru għad-djar tas-sorijiet refuġjati Maltin li kienu jinsabu f’Għajnsielem, Marsalforn u Ta’ Ċenċ.

Minkejja dan, Charles Bezzina ma jonqosx milli jsemmi jsemmi wkoll l-elementi pożittivi li ġabu magħhom ir-refuġjati Maltin f’Għawdex, fosthom attivitajiet kulturali, il-ftuħ ta’ fergħa tal-MUSUEM, għadd ta’ għalliema u l-opportunità li l-Għawdxin – inklużi tfal u żgħażagħ – jitħalltu mal-Maltin tamparhom.

Ta’ min iżid ukoll li fil-paġni ċentrali wieħed isib għadd ta’ ritratti awtentiċi marbutin mal-epoka, u fi tmiem il-ktieb biblijografija dettaljata. Permezz ta’ din tal-aħħar nifhmu li Bezzina bena dan il-ktieb fuq materjal li ġabar minn manuskritti u dokumenti differenti, kotba u anki gazzetti u rivisti varji. L-istil li bih jikteb Charles Bezzina jibqa’ wieħed mexxej tant li ktieb bħal dan (ta’ 75 paġna) jista’ jinqara f’nifs wieħed u bla tbatija ta’ xejn.

Wartime Gozo 1940-1943 – An account of the Bleak Years għandu Daħla mill-pinna ta’ Louis J. Scerri. Nagħlaq bi kliem Scerri stess dwar dan il-ktieb ġdid: “Bezzina’s  book will be greatly appreciated by all those who did have the opportunity to read his or his father’s books, but there must be a new generation who have little inkling of the vicissitudes experienced by Gozo and its population. As was the case in Malta, the war years in Gozo were to be a societal watershed, a change paid at a not inconsiderable price.” Ktieb bħal dan għandu jservi mitqlu deheb l-aktar għal dawk iż-żgħażagħ li nanniethom twieldu fis-snin tal-gwerra u b’hekk ma jistgħux jirrakkuntawlhom personalment il-kruhat ta’ ġrajja bħal din.

Patrick Sammut

SALAMMBÔ ta’ Gustave Flaubert, maqlub għall-Malti minn Paul Zahra

Dan ir-rumanz tal-kittieb Franċiż Gustav Flaubert inkiteb fl-1862. L-awtur joħodna f’Kartaġni wara l-Ewwel Gwerra Punika (264-241 Q.K.), eżattament wara t-telfa kontra Ruma u wara li l-merċenarji li tqabdu f’isem Kartaġni marru lura biex jitħallsu tas-servizzi tagħhom. Għalhekk Salammbô hu rumanz storiku fejn għandna taħlita ta’ fatti storiċi u oħrajn mistħajla.

Permezz tat-traduzzjoni tiegħu Paul Zahra jwasslilna f’ilsienna l-isbuħija ta’ dan ir-rumanz ta’ Flaubert fejn mill-ewwel wieħed jifhem li fih taħkem id-deskrizzjoni. Naqraw dwar l-isbuħija fiżika u l-ħajja spiritwali ta’ Salammbô, bint Hamilkar; il-kobor u l-isbuħija tal-belt ta’ Kartaġni; il-wesgħat madwar din il-belt u l-eżerċitu tal-barbari, il-ġlied imdemmi bejn barbari u Kartaġiniżi, il-waqt qasir ta’ glorja ta’ Hanno u l-umiljazzjoni tiegħu, u r-ritorn ta’ Hamilkar Barka. Id-deskrizzjoni li taqtagħlek nifsek u li tibni bil-mod il-mod sens ta’ tensjoni taħkem fil-parti meta l-mexxej barbaru Matos u l-qaddej tiegħu Spendju jidħlu fit-tempju ta’ Tanit u jisirqu l-velu qaddis. 

Salammbô huwa wkoll rumanz ta’ natura politika u anki morali. Naqraw dwar il-kliem manipulattiv tal-mexxejja ta’ Kartaġni li ma jridux iħallsu dejnhom, il-ħela tal-festeġġjamenti, il-kefrija ta’ żmien il-gwerra u s-saħħa ta’ min għalkemm hu skjav jaf iħaddem il-kelma u jimmanipula lil min irid.

Hemm partijiet li jilħqu livell għoli ta’ drammatiċità, bħal meta Hamilkar jaffaċċja l-Kunsill tal-Mija ta’ Kartaġni: din hija xena li faċilment setgħet kienet parti minn xi opra drammatika, xena polifonika u b’sens qawwi ta’ stennija. F’dawn id-deskrizzjonijiet jaħkmu l-appell għas-sensi - is-smigħ, ix-xamm u l-viżjoni – proprju għax Flaubert jiddeskrivi dak li għaddej permezz ta’ lwien, irwejjaħ u ħsejjes ta’ kull tip.

Mill-isbaħ, b’saħħithom u effettivi huma d-deskrizzjonijiet tar-rikkezzi li jinsabu fil-palazz, l-imħażen u l-kantini ta’ Hamilkar, imma anki tal-burdati differenti u kuntrastanti – minn ferħ, sa umiljazzjoni, sa għadab kbir – li jgħaddi minnhom hu u jżur il-kapijiet tal-Għonja, li xi wħud minnhom qarrqu bih ladarba ħasbu li ma kienx se jiġi lura. Hu anki għadab iġġenerat minn dak li sar jaf dwar bintu Salammbô li ħalliet jidħol f’kamritha l-barbaru Matos.

Wara dan kollu Hamilkar Barka jaċċetta li jmexxi l-forzi ta’ Kartaġni kontra l-qawwiet barbari. Anki hawn nerġgħu naqraw deskrizzjonijiet tal-preparazzjonijiet għall-gwerra u l-manuvri miż-żewġ naħat. Hemm ukoll drabi meta Flaubert jurina wkoll xi jkun għaddej f’qalb u f’moħħ il-protagonisti anki rivali ta’ xulxin. Dawn il-partijiet iservu bħala waqtiet ta’ pawsa u joħolqu kuntrast mad-deskrizzjonijiet tal-ġlied bejn Hamilkar u l-barbari, l-atroċitajiet, l-assedji, b’mumenti kuntrastanti ta’ rebħ u ta’ telf, ta’ kuraġġ u ta’ dgħjufija, ta’ erojiżmu u ta’ tradimenti. Hemm ukoll ir-rabta mal-allat, u mill-ġdid Salammbô li titqiegħed fiċ-ċentru, anki għax il-Kartaġiniżi jeħduha kontrieha minħabba l-prokrastinazjoni ta’ missierha Hamilkar biex jeħles mill-barbari.

Salammbô tintalab tissagrifika ruħha billi tmur iġġib hi stess il-mantell divin li seraq Matos. Dan hu riskju kbir ladarba Salammbô trid tmur f’nofs il-kamp tal-barbari. Taħkem is-senswalità ta’ bint Hamilkar, kemm hi u tipprepara ruħha biex tmur quddiem Matos, kif ukoll meta ssib ruħha wiċċ imb wiċċ miegħu fit-tinda tiegħu. Min-naħa l-oħra naraw l-ambivalenza ta’ Matos: fuq naħa barbaru felħan li għandu mill-bhejjem, u fuq l-oħra l-adorazzjoni tiegħu quddiem Salammbô, hu li jitlobha skuża u jgħidilha li jħobbha. Jispikkaw is-saħħa u d-dgħjufija tiegħu fl-istess waqt. Fil-preżenza ta’ Salammbô (is-sabiħa), Matos (il-bestja) jinsa l-gwerra u l-għedewwa.

Huwa f’dan il-waqt – li fih Matos jinħakem temporanjament mill-isbuħija ta’ Salammbô – meta Naravas jittradih billi jingħaqad mal-forzi ta’ Hamilkar. Salammbô tieħu l-mantell misruq fil-kamp ta’ missierha li jirnexxilu jirbaħ lill-barbari. Anki hawn jispikkaw aktar xenarji ta’ kampijiet mimlijin katavri mqattgħin, mgħaffġin, demm u midruba. Huma xenarji li għandhom mill-Ilijadi ta’ Omeru jew mill-Infern Dantesk.

U meta taħseb li kollox intemm, tinduna li l-istorja ma spiċċatx. Jerġgħu jibdew jinġabru l-forzi barbariċi mill-erba’ rkejjen tal-Afrika u tal-Mediterran. Wara kollox dan l-istint umani favur il-gwerra ma jintemm qatt. Anki hawn taħkem id-deskrizzjoni ħajja. Hamilkar jirnexxilu jieħu l-forzi tiegħu lura f’Kartaġni, imma l-barbari jippreparaw irwieħhom biex jassedjaw lill-belt fortifikata. Ma tonqosx id-deskrizzjoni tal-aġġeġġi tal-assedju u l-attakk fuq l-akwadott biex Kartaġni titħalla bla ilma. Jalternaw waqtiet ta’ kuraġġ u qlubija u oħrajn ta’ qtigħ il-qalb f’rabta maż-żewġ forzi rivali.

Kapitlu 13 jagħlaq bil-kelma “orrur”. Zahra jirnexxilu jwassal f’ilsienna dak li Flaubert għamel bil-Franċiż: permezz tat-teknika tal-gradazzjoni, id-eskrizzjoni tar-rit makabru takkwista dejjem iktar saħħa biex fl-aħħar jintlaħaq il-climax, l-ulied li jinħarqu bħala sagrifiċċju, l-abitanti li jitqatlu bejniethom, il-qassisin jgħannu u jimmutilaw lilhom infushom, kollox waqt dan ir-rit terribbli fejn il-bniedem jiċkien u jixxejjen biex jogħġob lill-allat pagani. Għal dan is-sagrifiċċju barbaru Molok jibgħat ix-xita lil Kartaġni u minn dak il-ħin din il-belt terġa’ tibda tirbaħ fuq il-barbari u l-merċenarji li jibdew it-triq għan-niżla. Hamilkar jirnexxilu jikkonvinċi lil 400 merċenarju prim biex jiġġieldu bejniethom sabiex min jibqa’ jidħol fil-gwardja personali tiegħu. Anki hawn il-patos: minkejja li l-merċenarji huma qattilin u avventurieri, bejniethom jaħkmu rispett u mħabba reċiproċi tant li jissagrifikaw irwieħhom wieħed għall-ieħor f’din l-aħħar battalja viljakka ordnata minn Hamilkar. Hawn wieħed jifhem li fi gwerra mhemmx fuq naħa t-tajjeb u fuq l-oħra l-ħażin, imma ż-żewġ naħat għandhom mit-tnejn. Ironikament dawn l-eluf kbar ta’ barbari u merċenarji fl-imgħoddi mhux daqstant imbiegħed kienu tqabdu id f’id ma’ Hamilkar f’isem Kartaġni kontra r-Rumani, u issa sfaw maqtulin u mmassakrati milli-istess forzi tiegħu. L-umiljazzjoni tal-barbari hi sħiħa, bl-aħħar wieħed, Matos, jittieħed f’Kartaġni biex wara li jiġi umiljat pubblikament imut quddiem Salammbô li tmut hi wkoll b’ħass ħażin biss ftit waqtiet wara.

Din ta’ Paul Zahra li jaqleb kollox mill-Franċiż għall-Malti ma kinitx ħaġa faċli, imma t-traduttur jirnexxilu jagħmel dan kollu permezz tal-ilsien Malti, ilsien tassew dinamiku u ħaj. Lingwistikament Zahra kellu sfida mill-ikbar: fil-qlib ta’ dan ix-xogħol mill-Franċiż għall-Malti ħaddem għalqa llimitata ta’ reġistri lessikali u kien konxju sewwa tal-firxa semantika (marbuta mal-għalqa tat-tifsir) tal-kelma li uża biex kemm jista’ jkun iwassal lill-qarrej Malti d-drammatiċità, il-patos u elementi b’saħħithom oħrajn li ħaddem Flaubert stess. F’rabta ma’ dan, mhux l-ewwel darba li Zahra jikteb f’noti f’tarf il-paġna li spiss kellu joħloq neoloġiżmi ladarba l-kliem fl-oriġinal ma sablu l-ebda ekwivalenti fid-dizzjunarji Maltin.

Kif rajna, dan hu xogħol epiku mill-isbaħ li minn naħa jista’ jgħajjik bħala qarrej minħabba d-deskrizzjonijiet li jtulu paġni sħaħ, imma min-naħa l-oħra joffri deskrizzjonijiet vivaċi, affaxxinanti tant li jimbuttawk biex tkompli taqra. Huwa xogħol letterarju u anki uman dwar manuvri, manipulazzjonijiet u opportuniżmu waqt żmien ta’ gwerra; imma anki xogħol dwar imħabba, tradimenti, ambizzjoni, setgħa, unur u diżunur, kuraġġ u ġjufija, u ħafna iktar. Id-drammatiċità, il-patos u s-saħħa tad-deskrizzjoni jibqgħu sal-aħħar, bil-qarrej jinduna li għadu kemm assista u ġarrab wieħed mill-isbaħ rakkonti fl-istorja tal-bniedem. 

Patrick Sammut