PRELUDJI GĦAL MEWTI – VERSI U KITBIET OĦRA MINN QALBI, ta’ Anton Grasso, Miller Distributors Limited, 201

Dan huwa l-51 ktieb tal-kittieb prolifiku, Anton Grasso, li beda l-karriera letterarja tiegħu fl-1974 bl-ewwel ktieb, Iljieli bla Qamar, meta kellu biss 22 sena. Din id-darba m’għandniex xogħol li jwasslilna letteratura mistħajla jew traduzzjoni ta’ xi rumanz miktub minn xi kittieb barrani magħruf (Grasso qaleb għall-Malti ħames rumanzi u tliet stejjer li ħariġhom f’volum wieħed). Din id-darba Anton Grasso jagħtina ktieb li għandu mill-awtobijografija (magħmula anki minn għadd ta’ esejs), kemm personali kif ukoll nazzjonali, xi ħaġa li kien diġà għamel fi ktieb ieħor tiegħu bħal Awtopsja (2004). Jikteb ukoll dwar fatti reali li min jaf kemm fuqhom jistgħu jinkitbu stejjer, rakkonti u rumanzi mistħajla.

Il-kontenut ewlieni ta’ din il-pubblikazzjoni ġdida jifrex fuq 200 paġna, 127 minnhom jieħdu l-forma ta’ proża (21 taqsima b’kollox), u l-bqija f’għamla ta’ poeżiji (58 b’kollox). Grasso jqis il-poeżija bħala “l-aktar xogħol intimu tal-awtur, hi l-anqas imfittxija u apprezzata.” (p. 119)

Is-siltiet ta’ proża:

Fl-ewwel parti, mela l-parti tal-proża, Grasso jittratta diversi aspetti mill-ħajja personali tiegħu. Jiftakar fiż-żmien meta kien jgħallem lil studenti subien f’żewġ skejjel tas-snajja’, u aktar tard f’meta kien direttur tal-programmi televiżivi mal-istazzjon nazzjonali (għal 23 sena sħaħ).  Sa mill-bidu nett Grasso jfakkarna li huwa wkoll missier. Dwar il-ħajja tiegħu bħala kittieb jgħidilna li fl-imgħoddi l-ispirazzjoni tiegħu kien joħodha mill-qari ta’ bosta stejjer barranin.

Preludju għal Mewti huwa meditazzjoni kontinwa dwar il-ħajja u l-mewt. Dwar ħajja u mewt jikteb hekk, “L-inġustizzja tal-ħajja għal darba oħra tressaqna quddiem il-ġustizzja tal-mewt.” (p. 20) Il-mewt b’hekk hija tema rikurrenti u b’saħħitha f’dan il-ktieb, mill-bidu sal-aħħar, kemm fil-parti tal-proża, kif ukoll fil-parti poetika. Iċ-ċimiterju hu mifhum bħala dak l-ispazju fejn kulħadd huwa l-istess.

Dawk ta’ Preludju għal Mewti huma wkoll kitbiet intimi, personali, li ħerġin direttament minn qalbu u minn ruħu. Biex kiteb dan kollu, żgur li Grasso ħtieġ il-kwiet u l-qtugħ komplet mill-bqija biex iqiegħed wiċċ imb wiċċ lilu nnifsu ma’ dak li hemm ġewwa fih u biex joħroġ fil-kitba l-veru essri tiegħu.

F’parti oħra Grasso jikteb dwar l-importanza tal-ktieb (“il-passjoni tiegħi”, p. 21) għalih sa minn żmien meta l-ktieb ġo dar kien meqjus bħala teżor. Kien żmien meta, “kien hemm inqas fiex tgħaddi l-ħin, il-ħajja Maltija kienet aktar kwieta u l-ktieb kien aktar imfittex.” (p. 23) Kien ukoll żmien ir-Rediffusion li “kien is-sors ewlieni ta’ tagħlim u divertiment.” Ftit iktar ’il quddiem Grasso jikteb, “Wieħed mill-passatempi ewlenin kien il-qari tar-rumanz Malti.” (p. 118) Jinħass sewwa sens ta’ nostalġija. Grasso jaf ukoll li llum, ironikament, żdiedu l-kittieba u naqsu drastikament il-qarrejja.

Apparti l-ktieb, għal Grasso kien hemm ukoll il-kitba: “il-kitba qatt ma saret marti, dejjem in-namrata li bqajt inħobb u miklub għaliha b’xewqa kbira, għatxan għal dak li ma nistax nikseb kompletament.” (p. 22) Dwar il-kitba tiegħu jgħid ukoll, “Jien inħobb nirrevedi xogħli, eżerċizzju tedjanti iżda nħoss li meħtieġ.” (p. 28) Għalhekk anki f’din l-awtobijografija jinħass Grasso kittieb u ħaddiem ta’ xbihat u metafori effettivi, bniedem ta’ sensittività partikolari, u anki bniedem ta’ sengħa fit-tħaddim tal-ilsien Malti. Huwa jikteb għall-qarrej medju, juża lingwaġġ ċar, sabiħ, ġenwin u bla ebda pretensjonijiet. U dan minkejja li jħaddem numru ta’ mistoqsijiet ta’ natura eżistenzjali, u ċerti perijodi sintattiċi twal li ċertament jirriflettu n-natura riflessiva tal-kitba tiegħu.

Hemm drabi meta jħaddem l-istil tal-esej, ir-rakkont, id-diskors dirett u anki d-djalett. F’waqtiet Grasso jitbiegħed mill-awtobijografija u jilbes il-libsa tan-narratur jew rakkontatur li jgħid storja li taf tolqot kull familja f’Malta. Tema ewlenija hawn hija l-fanatiżmu fil-politika li jista’ jwassal għal ġlied u anki mewt. Drabi oħra Grasso jaf jibni d-diskors tiegħu gradwalment, iżid fis-saħħa sakemm jilħaq il-quċċata ta’ dak li jrid jasal għalih. Hemm imbagħad drabi oħra (mhux daqstant frekwenti) fejn Grasso jinħass ftit pedantiku, ixidd it-ton tal-predikatur, u dan żgur li jikkuntrastja partijiet iktar friski. Hemm waqtiet oħra fejn Grasso jikteb dwar realtajiet li jistgħu jdarrsu lil dak li jkun, realtajiet li għalkemm huma parti mill-proċess tal-ħajja tal-bniedem, bosta jippreferu jaħarbuhom.

F’dan ir-rakkont awtobijografiku u fl-istess ħin riflessiv (“meta bniedem jieħu n-nifs ma jfissirx li jkun verament ħaj. Hekk ikun jidher iżda xi drabi jħossu katavru f’dinja ta’ kliem, ħsejjes, movimenti li ma jistax jieħu sehem fihom.”, p. 51), Grasso ma jibżax jammetti d-dgħjufijiet tiegħu (“il-fehma tiegħi li jien tweildt aktar biex nirnexxi bħala awtur milli bniedem għadha l-istess.”, p. 46). Jammetti li wara 37 sena bħala awtur l-entużjażmu tiegħu beda jiddgħajjef, u dan minkejja li għad fadallu mijiet ta’ stejjer li qatt ma ppubblika.  F’dan id-dawl Grasso bħal jagħmel vjaġġ fit-tifkira u jikteb dwar il-karriera tiegħu bħala kittieb, dwar pubblikazzjonijiet differenti minn tiegħu, dwar il-laqgħat tiegħu ma’ kittieba Maltin (bħal Oliver Friggieri u Alfred Massa) u korrispondenza ma’ kittieba barranin oħra (Ira Levin, William Katz, H.E. Bates, u F.M. Stewart), u l-kollaborazzjoni ma’ persuni li għenuh biex il-kotba tiegħu jkunu suċċess dejjem ikbar. Jikteb dwar ir-relazzjoni tiegħu ma’ ommu u missieru, u anki dwar iż-żmien meta kien għaddej minn kriżi fiżika li ġagħlitu anki japprezza aktar dak li għandu u jiftakar f’min hu inqas ixxurtjat minnu.

Inħoss li Grasso seta’ ħalla ċerti ismijiet barra għax ma jagħmlu xejn ħlief għajb lill-vera letteratura Maltija. Hawn qed nirreferi għal ċerti kittieba relattivament żgħażagħ li permezz tal-pożi daqstant għal qalbhom kisbu ċerta notorjetà u sfaw saħansitra ppremjati mal-ewwel għatsa li għatsu fil-qasam “letterarju”, filwaqt li ma ddejqux ikasbru kittieba validi li għexu, ħadmu u kitba b’imħabba bosta snin qabel ma twieldu huma. U din hi prova li mhux dejjem ix-xogħlijiet ippremjati jkunu verament l-aqwa fil-qasam tal-letteratura Maltija kontemporanja.  Imma, kontra dawn, Grasso jikteb b’modestja u b’umiltà awtentiċi, indikazzjoni ta’ bniedem u kittieb matur. F’rabta ma’ dan Grasso jikteb ukoll, “Meta nara s-serjetà li huma stmati biha l-awturi barranin nirrealizza kemm f’Malta l-awtur għadu lura mill-professjonaliżmu li ħaqqu. “ (p. 42)

Grasso jagħti spazju anki lil dak li kittieba oħra qalu dwar il-kotba tiegħu: dan iwasslu kemm permezz ta’ ittri li ntbagħtulu personalment u li jinkludi fil-parti ewlenija ta’ Preludju għal Mewti, imma anki fil-parti tal-aħħar fejn hemm bosta kummenti anki ta’ natura kritika li dehru fuq bosta ġurnali lokali. U dan ifakkarna fil-fatt li hemm fejn jinkitbu teżijiet sħaħ dwar il-produzzjoni letterarja ta’ Grasso minkejja li hemm ċerti kurrenti li għamlu minn kollox biex warrbuh fil-ġenb. Forsi għalhekk Grasso stess jikteb, “Għall-anqas l-apprezzament li dejjem stennejt f’pajjiżi sibtu minn awturi barranin.” (p. 45) Dan huwa d-destin ta’ bosta awturi awtentiċi Maltin, awturi li mhumiex parti minn klikek (magħmulin minn kittieba, pubblikaturi, kritiċi letterarji u reċensjonisti) li jimxu fuq il-motto “ħokkli dahri u nħokk tiegħek”.

L-ittra tintuża f’partijiet oħra ta’ Preludju għal Mewti. L-ittra hija meqjusa bħala teżor minn Grasso, u dan jintrabat mar-rispett kbir li għandu għal dawk li ġew qabilna. Lil dawn Grasso jagħtihom ħajja mill-ġdid permezz tal-pinna tiegħu. Niltaqgħu wkoll ma’ numru ta’ digressjonijiet li fihom jispikkaw ’l hawn u ’l hinn deskrizzjonijiet imlewna u dettaljati (mera ta’ bniedem li ma jaħrablu xejn) ta’ persuni, spazji u stati ġewwiena.

Parti kbira minn Preludju għal Mewti hija ddedikata lill-figuri ta’ ommu u missieru, u b’hekk spiss Grasso stess jirrepeti li, “Illum it-tifel tal-imgħoddi baqa’ ħaj f’qalbi.” Hawn naqraw dwar spazji u persuni marbutin ma’ omm Grasso. Wisq probabbli mingħand ommu Grasso wiret is-sentimenti reliġjużi li spiss u regolarment jesprimi f’dan il-ktieb. Dan jintrabat ukoll ma’ siltiet ta’ natura soċjo-morali: dan jispikka f’partijiet fejn Grasso jikteb dwar Malta kif kienet fl-imgħoddi, u dwar Malta kif inbidlet matul iż-żmien (“Id-dinja li għex fiha missieri ma kinitx din id-dinja. In-nazzjon żgħir tagħna kien iżgħar, aktar magħqud, iżjed nazzjon... Il-familja kienet aktar familja, forsi kienet għarfa inqas mil-lum, iżda tipprattika aktar twemminha.”, p. 79). Mela f’Preludju għal Mewti naqraw anki dwar il-familja u s-soċjetà, dwar l-ordni, it-tmexxija u l-ubbidjenza, imma anki dwar it-tbatija li għadda minnha Kristu. Grasso ma jibżax isostni, “Il-kundanna tiegħi tasal fil-beraħ bla mistħija lil min għandu  s-setgħa u ma jħaddimhiex sewwa.” (p. 103) Dwar il-gazzetti jikteb li, “Hi l-aħbar il-ħażina jew it-traġedja jew l-isfortuna li baqgħet tiddomina l-midja.” (p. 120) L-awtur juri wkoll għarfien tajjeb ferm tal-komportamenti u l-aġir tal-poplu Malti waqt ċirkostanzi partikolari. Dwar il-Milied jikteb hekk: “L-imħabba mhix mudell ta’ jum iżda ta’ ħajja” (p. 107) Inħoss li b’kitbiet bħal dawn Grasso jipprova jiskonġra ruħu u jħallas ċertu dejn li hu biss jaf eżattament x’inhuwa.

 Il-poeżija:

Ġeneralment Grasso jippreferi jħaddem l-endekasillabu bħala l-vers tar-riflessjoni u l-vers maħlul bħala metrika. Parti kbira mill-versi tiegħu huma eleġiji, mela marbutin mat-tema tal-mewt. Fil-poeżiji tiegħu jfakkar lil dawk li m’għadhomx magħna, u dawn huma kemm familjari stretti tiegħu, poeti ħbiebu (bħal Carmel Attard), kif ukoll persuni li ma kienx jaf personalment, imma li sar jafhom permezz tal-media għax sfaw vittmi ta’ inċidenti fatali. Filwaqt li Grasso huwa konxju tal-fatt li l-ħajja tfisser tbatija, f’dan id-dawl jifhem ukoll li l-mewt toffri mistrieħ. Fl-istess ħin jinħass il-faraġ li taf toffri l-fidi. Huwa hawn fejn il-mewt tinftiehem bħala bidu, festa u laqgħa man-nies li telqu qabilna, u filwaqt li l-ħajja hija ppreżentata bħala gidba, fil-mewt tinkixef kull verità.

Fil-versi tiegħu Grasso jinħass bħala l-poeta-bniedem matur anki fl-età, li jibqa’ tifel minn ġewwa u b’hekk marbut mal-ġenituri li tant ħabb anki wara mewthom. Huwa għalhekk jagħti importanza lir-relazzjoni bejn il-ġenituri u l-ulied anki fil-poeżiji tiegħu.

Teknikament spiss jitħaddmu numru ta’ paradossi li huma parti ewlenija mil-logħba ta’ kliem li hija l-poeżija. Anki hawn il-versi ta’ Grasso jinftehmu bħala djarju intimu ta’ dak li qatt ma ngħad b’leħen li jinstema’. Drabi oħra Grasso jħaddem il-mekkaniżmu anaforiku (versi wara xulxin li jibdew bl-istess kelma, bħal kif jagħmel f’Poeżija Għalija, p. 149) u anki numru mdaqqas ta’ xbihat, waħda ssegwi lill-oħra. F’dan il-każ il-vers maħlul u l-enjambement (is-sens ta’ dak li jkun qed jingħad li jiżloq minn vers għall-ieħor bla waqfa ta’ punteġġjatura) ikomplu jqarrbu lill-poeżija lejn it-teknika tan-nixxiegħa tal-kuxjenza. Drabi oħra l-versi ta’ Grasso jieħdu mir-ritmu tal-litanija (ara Int, p. 196).

Tematikament huma b’saħħithom dawk li jiena nsejħilhom il-versi tat-tluq: dawn huma ispirati minn min jaf li d-dinja mhix post permanenti imma biss post li minnu rridu npassu għal imkien ieħor (“il-qabar jilqa’ qoxra iżda t-tama/ hi fil-qawmien, twelid li jibqa’għal dejjem.”, p. 176). Quddiem il-qosor u l-illużjoni tal-ħajja Grasso jħossu buffu. B’hekk il-ħajja trid tittieħed b’ċerta ironija (Ferragħli l-Aħħar Grokk, p. 178). 

Lil Grasso narawh ipassi fi spazji fejn il-bqija tal-folla ma tinsabx, u dan għax tinsab “middieħka f’għors karnival ieħor/ tul id-damma tal-ħajja.” (p. 158) Hemm il-kritika soċjali, anki kontra poplu li jqim lill-politiku imma mhux lil Alla (ara Ix-Xita ta’ Kull Nhar t’Erbgħa). Dak tagħna huwa wkoll poplu li moħħu fil-karnival (u Grasso hawn jgħid li “il-ħajja nbidlet f’logħba/ bla gost u bla progress”, p. 163) imma fl-istess ħin ma jafx jidħak bih innifsu.

Għeluq:

Dak li Grasso ma qalx b’fommu qalu bil-kitba f’Preludju għal Mewti. Bniedem li ma jibżax jikxef dak li hemm mistur fih huwa bniedem ġenwin u ta’ dan jistħoqqlu rispett. Preludju għal Mewti huwa ktieb ideali għal min irid isir jaf sewwa wieħed mill-iktar kittieba prolifiċi ta’ gżiritna. Huwa ktieb li ħareġ fil-ħin adatt, u jista’ jitqies bħala rigal għal min  xtaq li jiskopri aktar dwar dan il-bniedem li daħal fis-37 sena tal-karriera tiegħu bħala kittieb. Preludju għal Mewti huwa wkoll mogħti preżentazzjoni tajba ferm li tinkludi numru mdaqqas ta’ ritratti (anki bil-kulur) li jikkumplimentaw il-bqija ta’ din il-pubblikazzjoni.

Patrick Sammut (Ottubru 2011)

GLORJANA ta’ Karmenu Mallia, DOM Communications Ltd., 2014.

Karmenu Mallia llum huwa kittieb misjur kemm fl-età (għalkemm għadu żagħżugħ tassew fl-ispirtu) kif ukoll fis-sengħa tal-kitba u anki fil-qasam tal-ilsna. Huwa l-awtur ta’ bosta pubblikazzjonijiet: traduzzjonijiet, rumanzi, poeżiji b’ilsna differenti, u saġġi. Huwa wkoll President tas-Soċjetà tal-Esperanto f’Malta.

Is-sena 2014 rat il-pubblikazzjoni ta’ rumanz ieħor minn tiegħu: Glorjana. Jifrex fuq 200 paġna u jinqasam fi 28 kapitlu. Fih insibu partijiet djalogati, oħrajn miktubin fil-korsiv (li drabi jindika dak li personaġġ partikolari qed jiftakar mill-imgħoddi, jew il-kontenut ta’ xi ittra, jew xi ftehim miktub fuq dokument apposta, jew xi diskors minn fomm xi politiku), oħrajn li jieħdu l-forma ta’ versi rrimati (spiss marbutin mal-personaġġ ta’ Pelè li fir-rakkont huwa l-kap tal-Partit tal-Ħodor u għannej prim), u oħrajn fejn taħkem in-narrazzjoni, mela leħen in-narratur li fost oħrajn jiddeskrivi dak li jkun għaddej u xi drabi jgħaddi r-riflessjoni tiegħu stess. Il-lingwaġġ li juża Mallia huwa mexxex, anki għax jirrifletti d-diskors ta’ kuljum. Minkejja dan naqraw spiss frażijiet jew qwiel b’ilsna oħrajn, apparti l-Malti, fosthom bil-Latin (użat spiss minn personaġġi marbutin mal-qasam tal-Knisja, imma anki f’rabta mal-qasam tal-Liġi), l-Esperanto, l-Ispanjol, il-Franċiż u l-Ingliż. Fejn ikun hemm bżonn Mallia jinkludi t-tifsira ta’ frażijiet bħal dawn f’nota f’tarf il-paġna. Minkejja dan Mallia jagħti l-prijorità lil ilsien art tweildna u lejn l-aħħar tar-rumanz naqraw, “Għax jekk il-lingwa tal-poplu ma jiħux ħsiebha l-poplu nnifsu, min kien se jieħu ħsiebha? Il-barrani?” (p. 199)

Kollox jibda minn laqgħa bejn xi ħbieb anzjani (fosthom in-narratur li hawn għandu l-isem tal-awtur, Karmenu) li jiddeċiedu li kull wieħed minnhom jirrakkonta l-iktar ħolma stramba li jkun ħolom u dan fi żmien ġimgħa meta jerġgħu jiltaqgħu fil-Każin de Valette fil-Belt. Ir-rumanz jieħu l-isem tal-ħolma li kellu Karmenu, Glorjana. Il-kelma “ħolma” nerġgħu niltaqgħu magħha f’laqgħa li Dun Franz iħollu mal-Isqof: dan tal-aħħar jgħid lil Dun Franz biex ikompli joħlom għax il-ħajja għandha bżonn ta’ “proposti ġodda” (Kapitlu 7). Il-ħolma terġa’ tidher lejn l-aħħar tar-rumanz, f’kapitlu 27, meta Pelè joħlom ħolma (mela ħolma – din ta’ Pelè-, ġo ħolma – dik ta’ Karmenu n-narratur) li tibdillu destinu f’“ġejjieni stramb kemm sabiħ.”

Il-ħolma-rumanz Glorjana (li Karmenu n-narratur jgħid li beda jiktbu fl-2010 u temmu fl-2013) huma ambjentati fil-ġejjieni mhux imbiegħed fuq il-gżira ta’ Maltanova – bil-belt kapitali Apapa u bil-pjazza ewlenija jisimha Pjazza tal-Martri -, fejn il-Parlament huwa magħmul minn tliet partiti (tal-Eremiti, tal-Frujużi u tal-Ħodor) u minn ftit politiċi li ma jissejħux iktar Onorevoli, bil-kelb Baqqu li jwassal il-messaġġi minn naħa għal oħra meta jkun hemm il-bżonn, u bi Prim Ministru mara. Maltanova hija Malta fil-ġejjieni, mhux aktar fl-imgħoddi. Mela iktar milli rumanz storiku, din id-darba għandna xogħol li jirrakkonta ġrajja futuristika (għalkemm ’il bogħod mid-dinja li jippreżenta xi Alduous Huxley fi Brave New World). Glorjana huwa wkoll l-isem ta’ belt ġdida li l-Parlament jiddeċiedi li tinbena fil-għoli u ’l bogħod minn kull belt jew raħal oħra.

Hemm partijiet oħrajn fir-rumanz fejn l-azzjoni tiġi ambjentata l-ewwel f’Ruma (fejn hemm anki l-Vatikan) u aktar ’il quddiem f’post muntanjuż fi Franza fejn tgħix komunita’ ta’ patrijiet bl-isem ta’ Sebasti, imsemmijin għal San Sebastjan. Dan ukoll jgħin biex in-nisġa tar-rakkont tkun waħda dinamika u b’hekk ma tgħajjix fl-ebda waqt lil dak li jkun.

Mill-bqija Karmenu Mallia l-awtur jispira ruħu minn Malta kontemporanja, bis-sabiħ u l-ikrah tagħha, jew bil-virtujiet u bin-nuqqasijiet tagħha (fosthom, in-nies li ttaqtaq u tilħaq salib ħaddieħor, il-partitiżmu u l-parrokkjaliżmu, il-korruzzjoni min-naħa tal-kapitalist). Minkejja dan it-tonalità tar-rumanz qatt mhi pessimistika jew patetika. Wieħed iħoss il-ħin kollu li min qed jikteb huwa bniedem ta’ esperjenza kbira li għadda minn tiġrib kemm pożittiv kif ukoll negattiv, imma fuq kollox bniedem b’saħħtu għax kien jaf jieħu l-ħajja b’ċerta filosofija ottimista. Spiss il-qarrej iħoss li għalkemm il-kittieb jaf liema huma dawk l-aspetti li jnawru s-soċjetà minn taħt, xorta waħda l-kumment li jagħmel mhux wieħed li jrid ikisser jew imaqdar imma wieħed li jieħu l-affarijiet kif inhuma filwaqt li jissuġġerixxi soluzzjonijiet li jibbażaw iktar fuq il-ftehim bejn il-partijiet rivali, u r-rispett reċiproku li jiġi wkoll mill-għarfien tal-“ieħor”.

Din Maltanova li jissuġġerixxi Mallia għalhekk hija parti minn ħolma, mela għandha wkoll mill-utopija, fejn il-Prim Ministru hija anki mużiċista u l-Kap tal-Partit tal-Ħodor fl-aħħar jiddeċiedi li jħalli l-politika biex jingħaqad ma’ Ordni Reliġjuż fi Franza, u dan minkejja li l-personaġġi li niltaqgħu magħhom jgħaddu anki minn waqtiet ta’ rabja, għadab, kriżi, inċertezza, sfiduċja, jemmnu f’ċerti superstizzjonijiet bħall-għajn – għalkemm juru li huma misjuqa mir-raġuni – u jimirdu, ikollhom inċidenti koroh jew fatali, imutu u jindifnu bħal kull bniedem tad-demm u l-laħam.

Is-soċjetà li jippreżentalna Mallia f’dan ir-rumanz hija waħda lajka, fejn l-Istat u l-Knisja huma żewġ entitajiet indipendenti, imma li fl-istess ħin jiddjalogaw bejniethom u jfittxu dak li jgħaqqad mhux dak li jifred. Dan jidher f’rabta mal-proġett tal-bini tal-knisja fil-belt ġdida ta’ Glorjana. Hi soċjetà magħmula miż-żgħir u mill-kbir, ibda mill-bejjiegħa tal-karawett jew tal-bigilla, Majsi ż-Żrinġ, Pispiżellu l-flawtist; u kompli bl-artist (f’għamliet differenti bħall-għannej, il-poetessa, il-mużiċista, l-iskultur, il-pittur), l-għalliema u l-perit; u anki l-bniedem bi bżonnijiet speċjali (bħall-aħwa Lippu u Katarin); imma anki l-Kappillan, l-Isqof, il-Prim Ministru, il-Kap tal-Oppożizzjoni, u saħansitra l-kapitalist. Permezz ta’ dawn kollha l-kittieb Karmenu Mallia jirnexxilu jidħol fis-swali fejn iseħħu ġrajjiet żgħar u kbar differenti li kollha flimkien jiffurmaw ir-rakkont sħiħ u jixħtu dawl fuq in-nisġa u l-andament ta’ din Maltanova li jiddeskrivi li mhi xejn ħlief Malta fi ftit tas-snin oħra jew l-umanità stess fiċ-ċokon u fil-kobor tagħha.

Glorjana huwa rumanz li jagħti pjaċir lil min jaqrah, imma fl-istess ħin għandu ħafna waqtiet meta n-narratur jistedinna nirriflettu dwar ħwejjeġ differenti u drabi oħrajn jagħmel minn kollox biex inisslilna tbissima wkoll. Inħoss li Glorjana b’xi mod huwa wkoll rumanz li jippreżenta lill-ħajja bħala spettaklu li ta’ min tgħixu mill-bidu sal-aħħar, minkejja dak kollu li jista’ jerfagħlek id-destin. Inħoss ukoll li bħala qarrej ta’ dan ir-rumanz lissint l-istess kliem ta’ Pelè wara li tilef lill-maħbuba tiegħu u għadda lejl fid-dar tal-patrijiet Sebasti: “X’ħolma ħej! U x’ferħ ħassejt!” Hija wkoll l-għajta ta’ min, bħal Karmenu Mallia, Alla tah il-grazzja jgħix ħajja twila, ħajja li matulha ma ħeliex ħin u kien jaf iħaddem sewwa t-talenti li ngħatawlu. U din hija ħajja, li twila kemm hi twila, meta tħares lura taraha dejjem qasira daqslikieku kienet ħolma, imma ħolma li tat sodisfazzjon. Mhux li kien li kull rumanz u kull ħajja jintemmu b’sens ta’ trijonf li bih jispiċċa dan ir-rumanz, Glorjana. Ismu miegħu insomma.

Patrick Sammut 

WARTIME GOZO 1940-1943. AN ACCOUNT OF THE BLEAK YEARS ta’ Charles Bezzina, Malta 2015.

L-isem ta’ Charles Bezzina huwa marbut ma’ numru ta’ pubblikazzjonijiet kemm ta’ natura poetika kif ukoll ta’ natura storika f’rabta ma’ Għawdex matul it-Tieni Gwerra Dinjija. F’temp ta’ tmintax-il sena Bezzina ppubblika għadd ta’ antoloġiji poetiċi fosthom, Triqat Bla Tarf (1987), Meta Karab il-Baħar (1993), Baħar Solitarju (1996), Mewġiet tal-Ħemda (2002), Kurrenti Solitarji (2005), Meta Siket il-Baħar (2008), u Raxx tas-Silenzju (2012). Baħar Solitarju kien issemma b’ġieħ fil-Premju Letterarju 1997, filwaqt li Mewġiet tal-Ħemda kien rebaħ il-Premju Letterarju 2002. When the Sirens Wailed, il-ktieb dwar Għawdex u t-Tieni Gwerra Dinjija, u Kwadri tal-Imgħoddi, ħarġu fl-2012.

Dwar Malta fi żmien it-Tieni Gwerra Dinjija – meqjusa storikament bħala t-Tieni Assedju ta’ Malta - inkiteb ħafna, kemm bil-Malti u kemm bl-Ingliż. Imma dwar ir-rabta bejn l-istess perijodu u Għawdex inkiteb ħafna inqas. Għalhekk Charles Bezzina fis-sena 2000 kien ippubblika l-ktieb bl-isem ta’ Il-Qilla tal-Gwerra Fuq Għawdex 1940-1943 miktub minn missieru Frank Bezzina (1925-1996). Kien ktieb li ntlaqa’ tajjeb tassew u li kien mela n-nuqqas fl-istorja ta’ Għawdex matul it-Tieni Gwerra Dinjija. Fis-sena 2012 Charles Bezzina stess kien ħaseb li jmur lil hinn minn dan. Iktar kemm iż-żmien kien qed jitbiegħed mill-esperjenza tal-Gwerra msemmija, iktar huwa ħass u għadu jħoss il-bżonn li jikteb imma anki jiġbor għadd ta’ esperjenzi direttament mill-fomm ta’ Għawdxin li għexuha fl-ewwel persuna. Dan biex juri l-impatt soċjali tal-Gwerra fuq Għawdex. B’hekk Bezzina f’When the Siren Wailed (2012) kien inkluda numru ta’ esperjenzi personali mlewna magħmulin mit-tifkiriet ta’ dawk li għexu s-snin diffiċli tal-Gwerra. Huwa kien għażel li jinkludi 20 tifkira li meta jitqiegħdu flimkien jiffurmaw bħal katina li tixħet dawl fuq avveniment mill-ikbar, epoka magħmula minn dlam, biża’ u mewt, imma anki minn sagrifiċċji kbar li jseħħu matul kull gwerra.

Is-sena 2015 qed tara l-ħruġ ta’ pubblikazzjoni ġdida ta’ Charles Bezzina f’rabta ma’ Għawdex matul it-Tieni Gwerra Dinjija: il-ktieb Wartime Gozo 1940-1943 – An account of the Bleak Years, ktieb ippubblikat anki bl-għajnuna tal-BOV, is-sitt wieħed ta’ riċerka li ppubblika dan l-awtur Għawdxi. B’xogħol bħal dan Bezzina qed ikompli fuq il-passi ta’ missieru Frank. Din id-darba l-awtur jikteb bl-Ingliż dwar dak kollu li Għawdex kellu jgħaddi minnu matul dan il-perjodu tant ikrah. Dan jagħmlu f’24 taqsima differenti li għalkemm tulhom ma jdejjaqx lill-qarrej xorta waħda jipprovdu tagħrif interessanti u siewi dwar is-suġġett in kwistjoni.

Il-gżira t’Għawdex intlaqtet direttament mill-gwerra iktar tard minn Malta (fix-xhur bikrin tal-1942). Għalhekk għall-ewwel kienet gżira bla difiża, bla xelters, u biż-żmien b’kuntatt dejjem jiddgħajjef mal-gżira oħtha l-kbira minħabba l-attakki mill-ajru.  Minkejja dan offriet kenn għal eluf ta’ Maltin li ħarbu miż-żoni l-iktar milquta mill-bombi bħalma kienu l-Kottonera u l-Belt Valletta. Bezzina jikteb dwar dawn ir-refuġjati Maltin u l-kuntatt tagħhom mal-popolazzjoni Għawdxija, l-attakki mill-ajru u l-ajruplani mwaqqgħin, l-ordnijiet reliġjużi, l-isptarijiet, ir-rwol tal-Knisja, is-sistema tal-edukazzjoni, il-curfew, il-blackout, u l-black market, il-Victory Kitchens, l-Uffiċċju tal-Informazzjoni u Ġorġ Pisani, il-perikli kbar li magħhom kienu jiltaqgħu dawk li kienu jazzardaw jaqsmu l-Fliegu fi żmien il-Gwerra, il-mard differenti u n-nuqqas ta’ ndafa minħabba n-nuqqas ta’ prodotti iġjeniċi,  il-ġbir tal-qamħ u r-regoli f’rabta mal-imtieħen, l-attività klandestina ta’ dawn tal-aħħar, il-lieva, is-suldati Britanniċi, il-Pulizija li kienet tgħasses il-kosta, l-iskwadra tad-demolizzjoni, u bosta ħwejjeġ interessanti oħrajn. Dan fi żmien (Novembru 1942) meta uffiċjalment f’Għawdex kien hemm popolazzjoni ta’ ftit inqas minn 30 elf ruħ, inklużi ħamest elef refuġjat Malti.

Naqraw dwar il-kontribut li l-Għawdxin taw matul dan il-kunflitt dinji: bosta minnhom niżlu Malti biex jagħtu daqqa t’id fit-tħaffir tax-xelters pubbliċi; fetħu l-bibien tad-djar u l-iskejjel tagħhom biex jilqgħu eluf ta’ Maltin refuġjati; għenu kif setgħu anki meta t-theddida fuq Għawdex spiċċat billi niżlu Malta ħalli jgħinu fi ħdan l-iskwadra tad-demolizzjoni; u kienu huma li wara t-tħeġġiġ min-naħa tal-Isqof ta’ Għawdex, Mikiel Gonzi, u personalitajiet Għawdxin oħrajn bħal Kelinu Vella Haber u Ġorġ Pisani, ġabru ammonti kbar ta’ qamħ biex jintbagħat lejn Malta fi żmien meta l-awtoritajiet Ingliżi kienu qed jaħsbu biex iċedu lill-Gżejjer Maltin (fis-sajf tal-1942) ladarba l-ħażna tal-qamħ u ħwejjeġ oħrajn utli għall-ħajja ta’ kuljum kienu waslu fl-aħħar. Dak iż-żmien Kelinu Vella Haber waqqaf assoċjazzjoni tal-bdiewa fin-Nadur u kien strumentali biex ikkonvinċa lill-bdiewa tan-Nadur, il-Qala u Għajnsielem ħalli jbigħu lill-awtoritajiet il-qamħ tagħhom. Anki Ġorġ Pisani, dak iż-żmien uffiċċjal fl-Uffiċċju tal-Informazzjoni u l-Propaganda f’Għawdex għamel minn kollox biex jinġabar il-qamħ.

Interessanti hu l-fatt li kull meta l-pulizija kienet tikkonfiska materjal tal-black market, fosthom pitrolju, bajd, u ikel ieħor, ħafna minn dawn kienu jmorru għad-djar tas-sorijiet refuġjati Maltin li kienu jinsabu f’Għajnsielem, Marsalforn u Ta’ Ċenċ.

Minkejja dan, Charles Bezzina ma jonqosx milli jsemmi jsemmi wkoll l-elementi pożittivi li ġabu magħhom ir-refuġjati Maltin f’Għawdex, fosthom attivitajiet kulturali, il-ftuħ ta’ fergħa tal-MUSUEM, għadd ta’ għalliema u l-opportunità li l-Għawdxin – inklużi tfal u żgħażagħ – jitħalltu mal-Maltin tamparhom.

Ta’ min iżid ukoll li fil-paġni ċentrali wieħed isib għadd ta’ ritratti awtentiċi marbutin mal-epoka, u fi tmiem il-ktieb biblijografija dettaljata. Permezz ta’ din tal-aħħar nifhmu li Bezzina bena dan il-ktieb fuq materjal li ġabar minn manuskritti u dokumenti differenti, kotba u anki gazzetti u rivisti varji. L-istil li bih jikteb Charles Bezzina jibqa’ wieħed mexxej tant li ktieb bħal dan (ta’ 75 paġna) jista’ jinqara f’nifs wieħed u bla tbatija ta’ xejn.

Wartime Gozo 1940-1943 – An account of the Bleak Years għandu Daħla mill-pinna ta’ Louis J. Scerri. Nagħlaq bi kliem Scerri stess dwar dan il-ktieb ġdid: “Bezzina’s  book will be greatly appreciated by all those who did have the opportunity to read his or his father’s books, but there must be a new generation who have little inkling of the vicissitudes experienced by Gozo and its population. As was the case in Malta, the war years in Gozo were to be a societal watershed, a change paid at a not inconsiderable price.” Ktieb bħal dan għandu jservi mitqlu deheb l-aktar għal dawk iż-żgħażagħ li nanniethom twieldu fis-snin tal-gwerra u b’hekk ma jistgħux jirrakkuntawlhom personalment il-kruhat ta’ ġrajja bħal din.

Patrick Sammut

SALAMMBÔ ta’ Gustave Flaubert, maqlub għall-Malti minn Paul Zahra

Dan ir-rumanz tal-kittieb Franċiż Gustav Flaubert inkiteb fl-1862. L-awtur joħodna f’Kartaġni wara l-Ewwel Gwerra Punika (264-241 Q.K.), eżattament wara t-telfa kontra Ruma u wara li l-merċenarji li tqabdu f’isem Kartaġni marru lura biex jitħallsu tas-servizzi tagħhom. Għalhekk Salammbô hu rumanz storiku fejn għandna taħlita ta’ fatti storiċi u oħrajn mistħajla.

Permezz tat-traduzzjoni tiegħu Paul Zahra jwasslilna f’ilsienna l-isbuħija ta’ dan ir-rumanz ta’ Flaubert fejn mill-ewwel wieħed jifhem li fih taħkem id-deskrizzjoni. Naqraw dwar l-isbuħija fiżika u l-ħajja spiritwali ta’ Salammbô, bint Hamilkar; il-kobor u l-isbuħija tal-belt ta’ Kartaġni; il-wesgħat madwar din il-belt u l-eżerċitu tal-barbari, il-ġlied imdemmi bejn barbari u Kartaġiniżi, il-waqt qasir ta’ glorja ta’ Hanno u l-umiljazzjoni tiegħu, u r-ritorn ta’ Hamilkar Barka. Id-deskrizzjoni li taqtagħlek nifsek u li tibni bil-mod il-mod sens ta’ tensjoni taħkem fil-parti meta l-mexxej barbaru Matos u l-qaddej tiegħu Spendju jidħlu fit-tempju ta’ Tanit u jisirqu l-velu qaddis. 

Salammbô huwa wkoll rumanz ta’ natura politika u anki morali. Naqraw dwar il-kliem manipulattiv tal-mexxejja ta’ Kartaġni li ma jridux iħallsu dejnhom, il-ħela tal-festeġġjamenti, il-kefrija ta’ żmien il-gwerra u s-saħħa ta’ min għalkemm hu skjav jaf iħaddem il-kelma u jimmanipula lil min irid.

Hemm partijiet li jilħqu livell għoli ta’ drammatiċità, bħal meta Hamilkar jaffaċċja l-Kunsill tal-Mija ta’ Kartaġni: din hija xena li faċilment setgħet kienet parti minn xi opra drammatika, xena polifonika u b’sens qawwi ta’ stennija. F’dawn id-deskrizzjonijiet jaħkmu l-appell għas-sensi - is-smigħ, ix-xamm u l-viżjoni – proprju għax Flaubert jiddeskrivi dak li għaddej permezz ta’ lwien, irwejjaħ u ħsejjes ta’ kull tip.

Mill-isbaħ, b’saħħithom u effettivi huma d-deskrizzjonijiet tar-rikkezzi li jinsabu fil-palazz, l-imħażen u l-kantini ta’ Hamilkar, imma anki tal-burdati differenti u kuntrastanti – minn ferħ, sa umiljazzjoni, sa għadab kbir – li jgħaddi minnhom hu u jżur il-kapijiet tal-Għonja, li xi wħud minnhom qarrqu bih ladarba ħasbu li ma kienx se jiġi lura. Hu anki għadab iġġenerat minn dak li sar jaf dwar bintu Salammbô li ħalliet jidħol f’kamritha l-barbaru Matos.

Wara dan kollu Hamilkar Barka jaċċetta li jmexxi l-forzi ta’ Kartaġni kontra l-qawwiet barbari. Anki hawn nerġgħu naqraw deskrizzjonijiet tal-preparazzjonijiet għall-gwerra u l-manuvri miż-żewġ naħat. Hemm ukoll drabi meta Flaubert jurina wkoll xi jkun għaddej f’qalb u f’moħħ il-protagonisti anki rivali ta’ xulxin. Dawn il-partijiet iservu bħala waqtiet ta’ pawsa u joħolqu kuntrast mad-deskrizzjonijiet tal-ġlied bejn Hamilkar u l-barbari, l-atroċitajiet, l-assedji, b’mumenti kuntrastanti ta’ rebħ u ta’ telf, ta’ kuraġġ u ta’ dgħjufija, ta’ erojiżmu u ta’ tradimenti. Hemm ukoll ir-rabta mal-allat, u mill-ġdid Salammbô li titqiegħed fiċ-ċentru, anki għax il-Kartaġiniżi jeħduha kontrieha minħabba l-prokrastinazjoni ta’ missierha Hamilkar biex jeħles mill-barbari.

Salammbô tintalab tissagrifika ruħha billi tmur iġġib hi stess il-mantell divin li seraq Matos. Dan hu riskju kbir ladarba Salammbô trid tmur f’nofs il-kamp tal-barbari. Taħkem is-senswalità ta’ bint Hamilkar, kemm hi u tipprepara ruħha biex tmur quddiem Matos, kif ukoll meta ssib ruħha wiċċ imb wiċċ miegħu fit-tinda tiegħu. Min-naħa l-oħra naraw l-ambivalenza ta’ Matos: fuq naħa barbaru felħan li għandu mill-bhejjem, u fuq l-oħra l-adorazzjoni tiegħu quddiem Salammbô, hu li jitlobha skuża u jgħidilha li jħobbha. Jispikkaw is-saħħa u d-dgħjufija tiegħu fl-istess waqt. Fil-preżenza ta’ Salammbô (is-sabiħa), Matos (il-bestja) jinsa l-gwerra u l-għedewwa.

Huwa f’dan il-waqt – li fih Matos jinħakem temporanjament mill-isbuħija ta’ Salammbô – meta Naravas jittradih billi jingħaqad mal-forzi ta’ Hamilkar. Salammbô tieħu l-mantell misruq fil-kamp ta’ missierha li jirnexxilu jirbaħ lill-barbari. Anki hawn jispikkaw aktar xenarji ta’ kampijiet mimlijin katavri mqattgħin, mgħaffġin, demm u midruba. Huma xenarji li għandhom mill-Ilijadi ta’ Omeru jew mill-Infern Dantesk.

U meta taħseb li kollox intemm, tinduna li l-istorja ma spiċċatx. Jerġgħu jibdew jinġabru l-forzi barbariċi mill-erba’ rkejjen tal-Afrika u tal-Mediterran. Wara kollox dan l-istint umani favur il-gwerra ma jintemm qatt. Anki hawn taħkem id-deskrizzjoni ħajja. Hamilkar jirnexxilu jieħu l-forzi tiegħu lura f’Kartaġni, imma l-barbari jippreparaw irwieħhom biex jassedjaw lill-belt fortifikata. Ma tonqosx id-deskrizzjoni tal-aġġeġġi tal-assedju u l-attakk fuq l-akwadott biex Kartaġni titħalla bla ilma. Jalternaw waqtiet ta’ kuraġġ u qlubija u oħrajn ta’ qtigħ il-qalb f’rabta maż-żewġ forzi rivali.

Kapitlu 13 jagħlaq bil-kelma “orrur”. Zahra jirnexxilu jwassal f’ilsienna dak li Flaubert għamel bil-Franċiż: permezz tat-teknika tal-gradazzjoni, id-eskrizzjoni tar-rit makabru takkwista dejjem iktar saħħa biex fl-aħħar jintlaħaq il-climax, l-ulied li jinħarqu bħala sagrifiċċju, l-abitanti li jitqatlu bejniethom, il-qassisin jgħannu u jimmutilaw lilhom infushom, kollox waqt dan ir-rit terribbli fejn il-bniedem jiċkien u jixxejjen biex jogħġob lill-allat pagani. Għal dan is-sagrifiċċju barbaru Molok jibgħat ix-xita lil Kartaġni u minn dak il-ħin din il-belt terġa’ tibda tirbaħ fuq il-barbari u l-merċenarji li jibdew it-triq għan-niżla. Hamilkar jirnexxilu jikkonvinċi lil 400 merċenarju prim biex jiġġieldu bejniethom sabiex min jibqa’ jidħol fil-gwardja personali tiegħu. Anki hawn il-patos: minkejja li l-merċenarji huma qattilin u avventurieri, bejniethom jaħkmu rispett u mħabba reċiproċi tant li jissagrifikaw irwieħhom wieħed għall-ieħor f’din l-aħħar battalja viljakka ordnata minn Hamilkar. Hawn wieħed jifhem li fi gwerra mhemmx fuq naħa t-tajjeb u fuq l-oħra l-ħażin, imma ż-żewġ naħat għandhom mit-tnejn. Ironikament dawn l-eluf kbar ta’ barbari u merċenarji fl-imgħoddi mhux daqstant imbiegħed kienu tqabdu id f’id ma’ Hamilkar f’isem Kartaġni kontra r-Rumani, u issa sfaw maqtulin u mmassakrati milli-istess forzi tiegħu. L-umiljazzjoni tal-barbari hi sħiħa, bl-aħħar wieħed, Matos, jittieħed f’Kartaġni biex wara li jiġi umiljat pubblikament imut quddiem Salammbô li tmut hi wkoll b’ħass ħażin biss ftit waqtiet wara.

Din ta’ Paul Zahra li jaqleb kollox mill-Franċiż għall-Malti ma kinitx ħaġa faċli, imma t-traduttur jirnexxilu jagħmel dan kollu permezz tal-ilsien Malti, ilsien tassew dinamiku u ħaj. Lingwistikament Zahra kellu sfida mill-ikbar: fil-qlib ta’ dan ix-xogħol mill-Franċiż għall-Malti ħaddem għalqa llimitata ta’ reġistri lessikali u kien konxju sewwa tal-firxa semantika (marbuta mal-għalqa tat-tifsir) tal-kelma li uża biex kemm jista’ jkun iwassal lill-qarrej Malti d-drammatiċità, il-patos u elementi b’saħħithom oħrajn li ħaddem Flaubert stess. F’rabta ma’ dan, mhux l-ewwel darba li Zahra jikteb f’noti f’tarf il-paġna li spiss kellu joħloq neoloġiżmi ladarba l-kliem fl-oriġinal ma sablu l-ebda ekwivalenti fid-dizzjunarji Maltin.

Kif rajna, dan hu xogħol epiku mill-isbaħ li minn naħa jista’ jgħajjik bħala qarrej minħabba d-deskrizzjonijiet li jtulu paġni sħaħ, imma min-naħa l-oħra joffri deskrizzjonijiet vivaċi, affaxxinanti tant li jimbuttawk biex tkompli taqra. Huwa xogħol letterarju u anki uman dwar manuvri, manipulazzjonijiet u opportuniżmu waqt żmien ta’ gwerra; imma anki xogħol dwar imħabba, tradimenti, ambizzjoni, setgħa, unur u diżunur, kuraġġ u ġjufija, u ħafna iktar. Id-drammatiċità, il-patos u s-saħħa tad-deskrizzjoni jibqgħu sal-aħħar, bil-qarrej jinduna li għadu kemm assista u ġarrab wieħed mill-isbaħ rakkonti fl-istorja tal-bniedem. 

Patrick Sammut

TRIFOLJU TA' LWIEN - Mario Attard, Patrick Sammut u Frank Zammit

Tliet poeti fi ktieb wieħed

(Mario Attard, Patrick Sammut, Frank Zammit: TRIFOLJU TA’ LWIEN.  Ġabra poetika, 2014. ISBN: 978-99957-0-725-5. 94 faċċata)

Illum ilkoll nafu kemm hija iebsa li poeta jippubblika vrusu fi ktieb.  Ftit li xejn huma dawk il-pubblikaturi li lesti jagħtu lill-poplu dan is-servizz, peress li jifhmu li l-poeżija tappella għal ftit nies, allura mhumiex lesti jidħlu għal dan ir-riskju għax jibżgħu li l-kotba tal-poeżija jibqgħulhom ma’ wiċċhom. 

  Kienet din ir-raġuni li Mario Attard, Patrick Sammut u Frank Zammit iddeċidew li jippubblikaw flimkien uħud mill-versi li nisġu f’dawn l-aħħar snin.

Il-Ġabra għammduha Trifolju ta’ Lwien; u tabilħaqq hekk hi.  Trifolju għax hawn il-qarrej isib versi ta’ tliet poeti u lwien għat-tiżwiqa ħelwa ta’ temi u stili li tawna Attard, Sammut u Zammit, temi li wara kollox jitfgħu dawl fuq il-poeżija lokali kontemporanja.

Mario Attard jista’ bir-raġun kollu jitqies bħala l-poeta l-aktar anzjan fost dawn it-tlieta.  Il-poeżija tiegħu tikxef ċerti diżappunti li minn żmien għal żmien iltaqa’ magħhom f’mumenti partikolari.  Huwa josserva t-tibdil li jseħħ madwaru u ma jonqosx li jesprimi l-fehma tiegħu dwaru (Pjazza Santa Margerita).

Il-poeżija ta’ Attard hi speċi ta’ kwadretti varji impinġijin b’pinzellati tal-imgħoddi.  Dan hu sinjal li l-poeta jiġu waqtiet fuqu meta jħossu jbati minn nostalġija għall-passat u kemm kemm ma jixtieqx li ċerta tip ta’ ħajja terġa’ lura għalli kienet.

It-temi ewlenin li jittratta Mario huma diversi: minn dawk patrijottiċi (Apoloġija lil Rużar Briffa), sa oħrajn romantiċi (Ir-raġel tal-Barrakka) u reliġjużi (Il-lejla ġejt imtaqqal).  Meta l-qarrej jifli sewwa l-versi ta’ dan il-poeta jsib li ċ-ċentru tagħhom huwa l-bniedem.  Attard jixtieq jidħol f’komunikazzjoni mal-qarrej u forsi għalhekk iħaddem stil kemxejn prożajku biex ikun żgur li l-ħsieb tiegħu jasal sħiħ għandu.

Min-naħa l-oħra, il-poeżija ta’ Patrick Sammut hija espressjoni personali li tikxef il-veru karattru sensittiv ta’ dan il-poeta.  Bħal Mario Attard, Sammut ukoll xejn ma jħossu kuntent bil-ħajja ta’ madwaru u ħafna drabi jikkundanna bla tlaqliq l-istil ta’ ħajja li tħaddan is-soċjeta` kontemporanja.  Tant hu hekk, li jilmenta b’diqa, “li qed negħrqu sewwa fil-ħama bla ma nafu...” (Forsi xi darba); fl-istess ħin jitlob ħerqan biex l-istess soċjeta` tindaf mill-ġdid.

Patrick Sammut juża d-deskrizzjoni bħala arma biex ipoġġi quddiem il-qarrej kwadri realistiċi  u jużahom bħala spunt biex jesprimi ħsibijietu (L-għadira mill-gallarija) u (Fuq ir-ramla).  Xi drabi Sammut ikun anki sarkastiku (Pawsa).  Għalih l-importanti li jħeġġeġ lill-qarrej jirrifletti ftit dwar il-messaġġ li jkun hemm moħbi fil-versi tiegħu.

Interessanti l-figura materna li l-qarrej isib referenza għaliha f’ċerti poeżiji: (Tifkira ta’ omm, Ħarstek fuqi); figura li hija referenza diretta għall-imħabba li l-poeta kellu u għad għandu lejn ommu li għalkemm ħallietna numru ta’ snin ilu, xorta waħda għadha ħajja fil-memorja tiegħu.  Biżżejjed il-qarrej jaqra l-espressjoni ta’ Sammut: “mingħajrha iswed u baħħ” (Mingħajrek).

Patrick Sammut hu l-bniedem li jfittex is-serħan f’dinja utopja li ma jista’ qatt isibha f’waħda materjalista, għalhekk ma jħossux komdu fiha (Karnival solitarju).  Dan jagħmlu billi sikwit ikun figurattiv fl-espressjonijiet tiegħu, aspett pożittiv li jikxef il-maturita` poetika tiegħu.

“Frank Zammit huwa emigrant li jġorr lill-patrija miegħu”.  Hekk kiteb dwaru fid-Daħla ta’ din il-Ġabra l-Prof. Oliver Friggieri.  Ta’ min ifaħħar l-imħabba ta’ dan il-poeta lejn art twelidu u lejn ilsienna, li għalkemm jinsab daqstant ’il bogħod minn Malta  - ilu l-Awstralja sa mill-1984  - b’danakollu, ma nesa qatt lil pajjiżu u l-letteratura tiegħu.

Huwa żar lil Malta diversi drabi u allura seta’ jinnota ċertu tibdil li seħħ fostna matul is-snin.  Dan it-tibdil xejn ma jidher sodisfatt bih; anzi, jistaqsi sogħbien: “Fejn hi dik Malta li ħallejt warajja?” (L-aħħar salut).  Forsi l-aktar li tweġġa’ qalb il-poeta hija d-dehra ambjentali.  Huwa jħoss in-nuqqas tal-kampanja u jara l-konkrit jieħu post il-ġebla lokali.

Iżda mhix biss.  Tant hu, hekk li jistqarr: “Il-ħajja saret bla sens u bla sura” (Taħt miżieb iqattar). Il-poeta jidher imdejjaq anki b’ċerti esperjenzi personali li għadda minnhom u li donnhom ħallew effett ikrah fuqu (Tħallunix waħdi!).  Imdejjaq ukoll bl-inġustizzji li qiegħda toffri d-dinja ta’ żmienna (Jien iben is-Sirja).  Bħalma ma jħossux sodisfatt anqas bit-taqlib jew tibdil li seħħ fin-nisġa tal-poeżija lokali (Linji ġodda).  Fl-aħħarnett, il-ħsieb tal-mewt ukoll inissel fih ċertu swied il-qalb (Fil-ħofra tal-irmied).

Trifolju Ta’ Lwien għandu preżentazzjoni differenti mill-kotba li aħna mdorrijin bihom, iżda xorta waħda hu ktieb attraenti.  Il-qarrej isib bijografija dettaljata ta’ kull poeta u Studju kritiku mill-Professur Oliver Friggieri li jqis lil dawn it-tliet poeti bħala “interpreti tar-realta` bejn tmiem is-seklu għoxrin u s-seklu l-ġdid.” 

Għalkemm kull poeta jittratta temi differenti minn sħabu, iżda l-qarrej żgur li jintebaħ illi l-poeżija moderna resqet pass sewwa lejn dik prożajka; tant li kważi, l-prosodija tilfet għal kollox is-siwi tagħha.

Reċensjoni ta’ Alfred Massa

MIT-TIEQA TAL-GĦORFA (ĠRAJJIETI) TA’ KARMENU MALLIA, Dom Communications Ltd., 2014.

Dan huwa ktieb ta’ 225 paġna li Karmenu Mallia jaqsam fi tmien partijiet: Tfulija (64 paġna); Il-Gwerra (23 paġna); Żgħożija (28 paġna); Irġulija (11-il paġna); Il-Ġiżwiti (37 paġna); Xogħol (16-il paġna); Personalitajiet (13-il paġna); u Wiċċ imb wiċċ mal-Kultura (16-il paġna). Iktar milli djarju, dan il-ktieb jieħu l-għamla ta’ rakkont imsejjes fuq esperjenzi differenti li Mallia ġarrab minn meta kien tifel. Ta’ min iżomm f’moħħu dak li jikteb Mallia fid-“Daħla”: “Dawn it-tifkiriet naħseb ili li bdejthom mal-għaxar snin – qed nikteb din id-daħla fil-bidu tal-2008.” Mela bejn wieħed u ieħor il-parti l-kbira tat-tifkiriet li jinsabu hawn kitibhom fl-1998. Hemm drabi oħra meta jgħidilna li qed jikteb fl-2003 (pp. 50, 218), fl-2004 (p. 220) u fl-2005 (p. 216).

Jagħtina bosta tagħrif marbut mal-ħajja tal-Maltin fl-imgħoddi, qabel, matul u anki wara l-aħħar gwerra. Hemm drabi meta jnissel tbissima fuq fomm il-qarrej. Drabi oħra jurina li ċerti ħwejjeġ li ġarrab fl-imgħoddi mbiegħed ħallew effetti fuqu sal-preżent. Għalhekk spiss tinħass ċerta djalettika jew pont bejn l-imgħoddi u l-preżent anki biex juri kemm iż-żmien ibiddel l-affarijiet. Kien żmien meta l-familji u l-persuni kienu magħrufin bil-laqmijiet. Il-laqmijiet nerġgħu naqraw dwarhom fis-seba’ parti fejn Mallia jsemmi l-laqmijiet tal-qassisin li kien jaf f’San Ġorġ, Ħal Qormi.

Bħala bniedem ta’ kultura wiesgħa Mallia jirreferi spiss għal oqsma varji bħalma huma l-letteratura, il-mużika, l-opra, il-pittura, l-istorja, anki f’rabta mal-qasam lokali. Hekk, matul dan ir-rakkont ta’ ħajtu Mallia jsemmu personaġġi kbar bħal Beethoven, Stalin, Virġilju u l-Eneide, Strickland, Dun Ludovik Mifsud Tommasi, is-Surmast Camilleri, Puccini, u Donizetti, f’kuntesti differenti. Dan hu anki ktieb-album interessanti ta’ personaġġi li għexu fir-realtà u li kienu jagħmlu parti mit-tiġrib tal-awtur.

Mallia kiteb dawn it-tifkiriet meta kien misjur fl-età. B’hekk spiss naqraw kliem sabiħ u għaref: “U ħalluhom lit-tfal igawduha tfulithom. Għad jikbru u jbatu biżżejjed biex jerġgħu joħolmu żmien tfulithom!” (p. 47) Dan hu rakkont ta’ min kiber fil-faqar, fis-sagrifiċċju, fir-rispett lejn il-ġenituri, u f’ambjent fejn kulħadd, anki t-tfal, kienu jgħinu biex il-familja tkampa. Ladarba Mallia qed jirrakkonta tfulitu, ma setax jonqos li figura importanti tkun ommu. Jikteb ukoll dwar l-esperjenza bħala abbati. Joħroġ ċar li parti kbira mill-attivitajiet ta’ Karmenu Mallia tifel kienu jintrabtu mal-knisja ladarba kien żmien ieħor u ma tantx kien hemm fejn tmur. Toħroġ b’saħħitha wkoll ir-rabta kbira tal-awtur mal-parroċċa ta’ San Ġorġ ta’ Ħal Qormi fejn twieled u kiber.

Il-ħarsa retrospettiva ta’ dan il-bniedem għaref u li qabeż it-80 sena terġa’ f’paġna 103: “Illum li qed inħares lejn il-ħajja minn perspettiva oħra minħabba ż-żmien li għandi, sirt nagħder u nifhem aktar.” Mill-ġdid jerġa’ jikteb hekk f’paġna 123: “imma llum, għax jien qed nitkellem dejjem mil-lum li m’għandu x’jaqsam xejn ma’ dak iż-żmien […] Forsi mhux ħela ta’ esperjenza għal kollox, għax kull attività żżid l-esperjenza ta’ dak li jkun u tagħmlu aktar matur. Il-bniedem jitgħallem minn kollox.”

Il-lingwa li juża hija mexxejja, b’idjoma Maltija mill-isbaħ għalkemm jinkludi wkoll kliem u frażijiet minn ilsna oħrajn bħal-Latin u l-Franċiż. Ma jiddejjaqx jikteb kliem mill-Ingliż bl-ortografija Maltija, bħal “ekkawntant”. Mallia jirrakkonta dak li jiftakar minn ġrajjietu b’mod naturali ferm. Mhux darba jew tnejn iħaddem l-ironija u jikxef kemm it-tajjeb u l-ħażin, is-sabiħ u l-ikrah ta’ ġensna. Permezz ta’ din l-ironija li ma tweġġax Mallia joħloq tbissima  imma xorta dak li jkollu jgħid ikun qalu u wasslu b’mod li jinftiehem. B’hekk Mallia hu dirett f’diskorsu, bla kantunieri. Hemm xi affarijiet li jirrepetihom iktar minn darba f’partijiet differenti tal-ktieb: din hija karatteristika ta’ min ikun qed jiftaker ħwejjeġ li jkunu seħħew bosta snin qabel.

Hemm partijiet fejn taħkem id-deskrizzjoni ħajja ta’ x’kien isir fl-imgħoddi, bħal per eżempju, fir-Randan u s-sabiħ taċ-ċerimonji li biż-żmien inżabru mill-Knisja stess. B’moħħ miftuħ Mallia ma jiddejjaqx jiddikjara dak li hu iswed iswed u jammetti li kien tajjeb li s-soċjetà warrbet ċerti affarijiet (li fl-imgħoddi kienu meħtieġa u tajbin) biex timxi maż-żminijiet moderni. Imma fuq in-naħa l-oħra jġagħalna nħossu li hemm elementi pożittivi tal-imgħoddi li llum tlifnihom darba għal dejjem.

Mallia juża similitudni tajba rigward il-laqmijiet fis-seba’ parti: “Dak iż-żmien – u għandi naħseb li llum mhux inqas – il-laqmijiet fost l-istudenti tal-iskejjel għoljin kienu jiġru bħall-perlini fil-karnival.” (p. 192)

Din ta’ Karmenu Mallia hija tieqa oħra fuq imgħoddi li li kieku ma kienx għal nies bħalu kien jintilef kompletament proprju għax Malta għaddiet minn bidliet kbar u anki għax iż-żmien ma jaħfirha lil ħadd u lil xejn. Hawn għandna ritratti permezz tal-kelma ta’ sitwazzjonijiet, postijiet u persuni li ma jerġgħux jiġu lura. Apparti l-kelma, Mallia jinkludi wkoll partijiet mimlijin b’ritratti b/w mill-album ta’ ħajtu. Personalment laqtitni l-parti fejn Mallia jikteb dwar l-esperjenza personali tiegħu tal-mużika (pp. 127-129).

Interessanti ħafna hija wkoll il-parti fejn Mallia jikteb dwar iż-żmien (3 snin fil-ħamsinijiet) li qatta’ fi Franza jistudja l-Filosofija, imma anki l-Franċiż u l-letteratura Franċiża. Hawn daħal ukoll f’kuntatt mal-Brothers ta’ De La Salle li kellhom kulleġġ f’Vals.

It-tieni parti Mallia jibdiha billi jiddeskrivi l-ewwel jum tal-gwerra u l-ħajja fix-xelters. Titħaddem xbieha mill-isbaħ f’paġna 95, meta Mallia jikteb: “Illum li l-ħajja għoġobha tgħabbini bi ftit snin mhux ħażin, meta niftakar fl-imgħoddi nħoss li issa niftakar roqgħa ’l hawn, issa ninsa roqgħa ’l hemm: ħinijiet, jersaq iċ-ċpar jgħattili kollox, ħinijiet inħoss is-sema jiċċara, u l-ħajja l-imgħoddija tibda tidhirli bħal kwadri żgħar u kbar issa jferrħuni, issa jdejquni.”

Minkejja li għandu iktar minn 80 sena Mallia hu progressiv qatigħ fi ħsibijietu dwar ħwejjeġ differenti, fosthom l-edukazzjoni, it-twemmin, il-komportamenti tagħna bħala poplu. Hemm parti fejn Mallia jikteb dwar l-ingress tal-Isqof Gonzi fl-1943. Dan jintrabat direttament ma’ dak li għadna kemm naraw ftit jiem żmien ilu, jiġifieri mal-ingress tal-Arċisqof Charles Scicluna 72 sena wara (fl-2015). Il-ħsieb progressiv ta’ Mallia jidher f’paġna 121 meta jikteb: “Miet l-Isqof Gonzi, u diċ-ċerimonja grandjuża tal-ingress mietet miegħu. Mons. Gonzi kien iħobbhom iċ-ċerimonji, kien jogħxa fihom. Imma mbagħad kienu bdew żminijiet oħra. Tempora mutantur (iż-żminijiet jinbidlu). L-irmixk antik ma joqgħodx mal-modern, għalkemm irmixk kemm hu irmixk illum hu parti mill-Istorja, u l-Istorja ta’ min jgħożżha, taqbel u ma taqbilx ma’ dak li kien isir.” Aktar tard, fis-seba’ parti, Karmenu Mallia jikteb dwar meta Ħal Qormi laqa’ lil Manwel Dimech bil-ġebel. Dan l-awtur iqisu bħala tebgħa fl-istorja ta’ dan ir-raħal.

Mallia jerġa’ jesprimi ħsibijiet mill-isbaħ fil-parti fejn jikteb dwar xogħol, minkejja li huma riflessjonijiet ħorox għax jikxfu l-verità dwar in-natura u l-bniedem li jixjieħ: “Illum lili n-natura mhux tmexxini ’l quddiem, imma tarmini, teħles minni għax m’għandhiex bżonni aktar. Sfortunatament dik hi l-metodoloġija normali tagħha. In-natura tinqeda bik skont kemm ikollha bżonnok. Meta ma jkollhiex bżonnok aktar, titilqek għal riħek. M’iniex qed ingerger. Imma naċċetta. Pinnola qarsa, fulstop qawwi wara sentenza li int ftit li xejn ikollok kontroll fuqha. X’tul ta’ sentenza? Mhux ta’ kulħadd l-istess. Mela nobdu l-adage tal-filosfu Ruman: ‘carpe diem’: ħu kemm tista’ u gawdi mill-ġurnata, f’kelma waħda ħu li tista’ mill-ħajja, għax il-ħajja, jiġifieri n-natura, m’għandhiex ħniena minna. Għamja. Fejn laqat, laqat u fejn ħabat, ħabat. Imma sadattant xorta ngħid: Evviva l-ħajja! U ma ngergirx, ħlief meta nkun muġugħ.” (p. 189)

Fis-seba’ taqsima Mallia jfakkar ukoll xi personaġġi li ntesew kompletament, kif jgħid hu stess, “qis[hom] qatt ma kien[u]”. Dan hu ġest ta’ altruwiżmu sabiħ fejn fi ktieb tiegħek tiftaħ tieqa fuq persuni li ż-żmien nessa darba għal dejjem. Hawn jerġa’ l-miraklu tal-kitba li terġa’ tagħtihom il-ħajja.

It-tmien parti hija ddedikata lir-rabta li Mallia għandu mal-kultura. Taħkem l-esperjenza tiegħu bħala esperantist, imma jikteb ukoll dwar il-Kunsill Ċiviku Żabbar u l-Għaqda Ġużè Muscat-Azzopardi/Awturi Qriema. Ifakkar li Ġ. Muscat-Azzopardi kien Qormi bħalu u l-ewwel president tal-Għaqda tal-Kittieba tal-Malti (illum l-Akkademja tal-Malti) u l-ewwel editur tar-rivista “Il-Malti”.

Fl-aħħar parti wieħed isib lista tal-pubblikazzjonijiet ta’ Karmenu Mallia bil-Malti, bl-Esperanto, bil-Franċiż, bl-Ingliż u bit-Taljan. Wieħed jifhem kemm Mallia hu kittieb prolifiku: kiteb poeżiji, rumanzi storiċi, drammi, bijografiji, diskorsi, traduzzjonijiet u anki grammatika tal-Esperanto.

Mit-Tieqa tal-Għorfa ta’ Karmenu Mallia huwa ġawhra żgħira oħra li tingħaqad mal-lista ta’ awtobijografiji li dan l-aħħar rajna bosta minnhom. Dan ta’ Mallia hu djarju jew memoir li jagħtik gost filwaqt li jgħallmek u jħallilek togħma tajba. Mhux biss rakkont li jintrabat ma’ storja personali u individwali, imma anki ma’ storja nazzjonali u soċjali u għalhekk rakkont li jkompli jixħet iktar dawl fuq aspetti differenti tal-ħajja tal-Maltin fl-imgħoddi.

Patrick Sammut 

BIŻA’ U KURAĠĠ ta’ Carmel Mallia, 2013.

Ir-rakkont ta’ dan ir-rumanz jifrex fuq 375 paġna u jinqasam f’19-il kapitlu. Mallia jiddedikah “Lit-tifkira ta’ missieri u ommi; lil ħuti kollha li magħhom qsamt id-dwejjaq u t-tbatija tal-aħħar gwerra.” Kif jikteb l-istess awtur, “Dan hu rumanz inkwadrat fi żmien l-aħħar gwerra dinjija, u jagħti indikazzjoni minn xiex għaddew il-Maltin ta’ dak iż-żmien.”

ŻMIEN, SPAZJU U PERSONAĠĠI:

Dan ir-rumanz jiftaħ bi żmien, data u ħin, u anki spazju partikolari: Novembru tal-1928, 8 p.m., in-nies dieħla t-Teatru Rjal, mela l-Belt Valletta. Niltaqgħu ma’ żewġ personaġġi: il-ballerina Franċiża Célestine, u n-Najja, Maltija ta’ 60 sena, mitluqa u li tgħix mal-ġrieden. Huma żewġ figuri opposti imma t-tnejn deskritti b’mod mill-iktar ħaj. Ftit iktar tard nitlaqqgħu mal-pittur Fredu Flores, il-prinċipal tiegħu, is-Sur Duminku, oħt Fredu, Hilda, u anki Dun Belin. Hawn l-azzjoni titqiegħed fi spazju ieħor: il-Birgu. Jissemma l-proġett tal-Għaqda Drammatika San Lawrenz. Dun Belin hu avangardist flimkien ma’ din l-Għaqda u b’hekk jikkuntrastja l-bqija li għadhom mogħmija mit-tradizzjonijiet u mis-superstizzjonijiet medjevali. Fredu l-pittur hu dak li jsalpa lejn l-Italja biex ikompli l-istudji tiegħu. Jidħol fin-nisġa tar-rakkont it-Tabib Michel Bru li jiddikkjara mħabbtu lil Célestine imma din tgħidlu li diġà tħobb lil Fredu. Matul ir-rumanz il-qarrej attent jinnota l-bidla li tgħaddi minnha Hilda: minn tfajla, għal miżżewġa, għal armla, u aktar tard taħsad billi ssir soru Benedittina tal-Klawsura. Iktar tard tidħol ukoll in-neputija tat-Tabib Bru, Miriam, orfni minn ommha.

Spazju ieħor huwa l-Furjana fejn jiġi ċċelebrat funeral importanti f’rabta man-nisġa tar-rakkont. Il-Furjana, u anki l-Belt, huma l-ispazju fejn naraw dak li jseħħ bejn it-Tabib Bru, Miriam u missierha. Aktar tard nittieħdu f’Ruma fejn l-attenzjoni tagħna taqa’ fuq Fredu.

F’kapitlu 7 tissemma d-data 1938. Jingħad li Fredu għadda 9 snin ta’ ħidma iebsa f’Ruma, f’rabta mal-istudji fl-Arti. Din id-dimensjoni individwali u mistħajla titwaħħad mas-sitwazzjoni storiko-internazzjonali (Hitler, Mussolini u Malta f’rabta mal-Ingilterra). Fredu jagħżel li jinżel lura Malta bla dewmien. Hi deċiżjoni li jieħu anki bis-saħħa ta’ poeżija patrijottika li kienet bagħtitlu oħtu dwar Malta, miktuba bl-ottonarji u rrimata. Mallia jkompli jgħarrafna bil-ġrajjiet storiċi tal-mument: is-sena 1939, il-bidu tat-Tieni Gwerra Dinjija, u l-Maltin konxji li Malta se tkun iċ-ċentru ta’ attakki ħorox mit-Taljani u l-Ġermaniżi. It-taħlita bejn il-mistħajjel u l-istoriku jerġa’ f’kapitlu 10. Id-data hi s-16 ta’ Jannar 1941: naraw lil Miriam fil-Birgu, f’jum l-attakk fuq l-Illustrious. Minn hawn insiru nafu dwar il-ħerba u d-deżolazzjoni li kienu jħallu warajhom l-attakki mill-ajru.

L-ispazju hawn jinbidel minn dak tal-belt (il-Belt, il-Furjana u l-Kottonera) għal dak tal-irħula (Ħal Qormi) fejn sabu kenn bosta refuġjati. Mallia jagħtina bosta riferimenti topografiċi utli biex nifhmu aħjar kif kienet Malta ġeografikament fi żmien it-Tieni Gwerra Dinjija. Il-bliet u l-irħula kienu għadhom imbegħdin minn xulxin u mifrudin minn oqsma wiesgħa tar-raba’. Min kien jazzarda jaqsam dawn l-oqsma fi żmien il-gwerra kien bħal min kien jirriskja jaqsam il-Port il-Kbir f’dan iż-żmien ta’ perikli kbar u ta’ theddid mill-Junkers Ġermaniżi.

Ritratt interessanti ieħor ta’ karattru Ġirbi hu dak ta’ Ċetta tad-Dudu. Aktar tard f’Ħal Qormi niltaqgħu wkoll mal-personaġġ partikolari taċ-Ċiċċa, raġel sempliċi imma m’ogħla hawn. Hemm ukoll Settija d-deffiena. Hemm ukoll l-Avukat Bastjan, il-Lellekkin. Karattri bħal Ċaflas, iċ-Ċiċċa u n-Najja jidhru kull tant żmien biex bħal jimlew irkejjen żgħar fin-nisġa tar-rakkont. Laqam interessanti ieħor jissemma f’kapitlu 16: in-Nemluwa.

L-ispazju jerġa’ jinbidel meta f’kapitlu 9 l-azzjoni sseħħ fl-isptar ta’ Bighi fejn jiġi rikoverat it-Tabib Bru. Hawn jispikka l-kuntrast bejn spazju magħluq (ir-raħal) u spazju miftuħ (il-Port il-Kbir). F’kapitlu 10 Mallia jdaħħalna fl-ispazju tax-xelter wara li titħabbar theddida ta’ attakk mill-ajru. Tissemma data eżatta oħra: Jannar 1941. Tolqot ix-xbieha tal-Port il-Kbir li joffri kenn permezz ta’ jdejh godlija (ara p.172). Iktar ’il quddiem naqraw dwar is-Surġent Ċaflas u dwar il-Maltin fix-xelters waqt li barra hemm l-infern tal-blitz fuq l-Illustrious: il-kbar jgħidu r-rużarju u l-kurunelli, it-tfal ipinġu bastimenti u ajruplani. Kien hemm ukoll biża’ kbir biex jinqasam il-Port il-Kbir bil-lanċja.

Aktar dati jissemmew f’kapitlu 11: is-6 ta’ Frar, meta Rommel jinżel fi Tripli; it-23 ta’ April, mela l-festa ta’ S. Ġorġ. Tissemma d-dikjarazzjoni li Churchill kien bagħat lill-poplu Malti għall-qlubija li kien qed juri kontra l-attakki mill-ajru. Huwa rreġistrat ukoll (f’kapitlu 13) l-attakk tal-eboats Taljani fil-Port il-Kbir. Jingħata wkoll tagħrif storiku dwar sehem l-Italja u l-Ingilterra matul is-sekli u f’rabta ma’ ġżiritna. Data oħra hija l-aħħar ta’ Lulju: rakkont fittizzju u rakkont storiku jimxu id f’id. Isir tieġ doppju u fl-istess ħin iseħħ attakk mill-ajru fuq bosta nħawi strateġiċi. Il-maltemp hawn bħal iħabbar minn qabel dan l-attakk aħrax. Hu l-istess jum meta ġġarraf it-Teatru Rjal.

Kapitlu 15 jintrabat mal-bidu ta’ Awwissu. Mallia jkompli jagħtina kwadretti mill-ħajja ta’ kuljum fir-raħal. Isiru pjanijiet biex isir pellegrinaġġ lejn Għawdex; iseħħ funeral; il-biża’ minn xi attakk mill-ajru waqt il-qsim tal-Fliegu; il-fran u l-laned tal-blakk; il-black market, id-dqiq fin, l-inbid ta’ Coleiro, il-qrara darba fil-ġimgħa,  il-loudspeaker tar-Rediffusion  fuq il-ħanut biex kulħadd jisma’ aħbarijiet importanti, u l-bqija. Għawdex jinftiehem bħala spazju li joffri ħarba u kenn mill-qilla tal-gwerra.

Kapitlu 18 jirreġistra l-ġrajja tal-wasla tal-Konvoj ta’ Santa Marija fil-15 ta’ Awwissu 1942. Ftit iktar tard jissemmew Rommel, Tobruk, El Alamein u l-bqija.

LINGWA U STIL:

Mallia jħaddem stil mexxej mill-bidu sat-tmiem u dan anki permezz ta’ bosta partijiet djalogati. Numru ta’ sentenzi huma mibnijin minn perijodu sintattiku twil. Dan biex in-narratur idaħħal lill-qarrej  fl-atmosfera tal-post. Hemm ukoll siltiet ta’ deskrizzjoni fejn isseħħ anki l-azzjoni tar-rakkont, u oħrajn ta’ riflessjoni fejn l-azzjoni bħal tieqaf għal waqtiet. Mallia jalterna wkoll bejn deskrizzjonijiet ta’ dak li qed iseħħ ġewwa (eż. ġewwa t-Teatru Rjal) u oħrajn li jintrabtu ma’ dak li qed iseħħ barra (fit-triq). Hekk l-interess tal-qarrej ma jieqaf qatt bħalma ma jbattix ir-ritmu tar-rakkont. Ċerti deskrizzjonijiet u dettalji jikxfu l-fatt li l-awtur f’dan il-każ hu wieħed erudit u infurmat dwar oqsma bħalma huma l-arti, l-istorja, l-ilsna, l-opra, l-arkitettura u oħrajn. Hekk Mallia jagħtina ritratt ħaj ta’ kif kienet Malta fil-bidu tas-seklu 20.

Titħaddem ukoll l-alternanza bejn partijiet serji u oħrajn komiċi. Ma’ dawn tal-aħħar tintrabat in-Najja u ġurdien li joħolqu kaos sħiħ fil-Kafè Premiere. F’parti oħra waqtiet solenni u ta’ swied il-qalb (il-funeral) jintrabtu ma’ oħrajn tad-daħq, bħall-biċċa tan-nisa li jħallu l-ġwielaq tagħhom f’post partikolari, att li lill-kappillan tah fastidju, jew meta waqt funeral ieħor fil-knisja ta’ San Ġorġ f’Ħal Qormi s-serju jitħallat mat-tbissima li joħloq il-karattru taċ-Ċiċċa. Mallia jerġa’ jserraħ mid-drammatiċità tal-gwerra f’kapitlu 11 meta jissemma l-miraklu-ċajta ta’ meta San Ġorġ ħareġ min-niċċa.

Matul ir-rumanz Mallia jirreferi għar-reliġjon ta’ Żaratustra, in-Noche Oscura ta’ San Ġwann tas-Salib u t-Terrible Sonnets ta’ Gerald Manley Hopkins, it-tnejn referenzi letterarji universali. Aktar ’il quddiem jissemma Cavaradossi mill-opra Tosca (p. 109). Dun Belin ikanta biċċa mill-Bohème ta’ Puccini. Mallia jinkludi wkoll parti drammatizzata flimkien ma’ versi miktubin kollha minn Hilda Flores. F’Ruma Fredu jkompli jitbiegħed minn Alla: huwa hawn fejn jissemma Nietzsche u x-xogħol Hekk Tkellem Zarathustra. Dan kollu jkompli jgħolli l-livell letterarju ta’ dan ir-rumanz storiku. Mallia juża anki l-aħbarijiet mill-gazzetti kontemporanji biex idaħħalna iktar fl-ispirtu taż-żmien. Naqraw dwar l-eżilju ta’ Leo Tolstoj u l-wirja ta’ Salvador Dali. F’kapitlu 16 issir referenza għall-poeta Franċiż Lamartine.

Hemm drabi meta ssir qabża temporali  - flashforward - u b’hekk Mallia jaħsadna b’dak li ma nkunux stennejna: laqgħa mhix mistennija li tiżviluppa fi żwieġ, tqala li ma tirnexxix, aħbar xejn sabiħa u deċiżjoni ta’ adozzjoni. Dan kollu jsir fi spazju ta’ paragrafu wieħed. Mallia jerġa’ jaħsad iktar ’il quddiem meta waqt konfront dirett bejn Fredu u Célestine, filli l-qarrej ixaqleb lejn Fredu minħabba li Célestine ttradietu u ma żammitx kelmitha, u filli sseħħ traġedja li ġġiegħel lill-qarrej idur kontra l-istes Fredu u jitħassar lit-tfajla. Il-ħasda terġa’ f’kapitlu 16 meta t-traġedja nazzjonali (l-attakki mill-ajru) tintrabat ma’ dik mistħajla-familjari (personaġġ ewlieni jmut b’xokk elettriku). Il-ħasda ma tonqosx lanqas fl-aħħar kapitlu tar-rumanz fejn jitħabbar is-suwiċidju ta’ personaġġ ieħor ta’ ċerta importanza fin-nisġa tar-rakkont. U dan kollu biex Mallia jurina kemm il-gwerra tħalli tiġrib warajha.

Hawn jidħol l-użu tal-kliem fil-korsiv li jirrifletti kliem il-kuxjenza li tniggeż lil Fredu tant li jaħrab bla ma jaqdi dmiru. Dan iseħħ ironikament fil-festa ta’ belt twelid Fredu, il-Birgu. Id-dlam u t-tinwiħ fil-knisja ta’ S. Lawrenz b’xi mod jirriflettu dak li hemm f’ruħ Fredu. Il-korsiv jerġa’ jintuża meta t-Tabib Bru f’waqt ta’ disperazzjoni jaqra d-djarju ta’ Célestine (mekkaniżmu narrattiv ieħor li jintroduċi Mallia): il-korsiv jagħti ħjiel tal-ġrajjiet storiċi tal-waqt meta Hitler qed jakkwista iktar saħħa. Il-korsiv jintuża meta naqraw il-ħsibijiet tat-Tabib Bru waqt il-quddiesa funebri ta’ martu. Jintuża wkoll fl-ittra ta’ Hilda lil ħuha Fredu meta jaħrab lejn Ruma bla ma ħadd jissuspetta xejn. It-Tabib Bru jiddeċiedi li jkompli hu d-djarju ta’ Célestine: jikteb dwar iktar avvenimenti kontemporanji, fosthom dwar ir-Russja, Stalin u l-Kożakki. Aktar tard, meta jiġi nieqes it-Tabib Bru, hija Miriam li tkompli taġġorna dan l-istess djarju. Hija tikteb retrospettivament u tispiċċa bid-data tat-13 ta’ Frar 1942 meta 42 internat jintbagħtu l-Uganda. Il-Gvern Ingliż hu msejjaħ bħala dittatorjat fil-konfront tal-Maltin.

Il-korsiv jerġa’ f’kapitlu 10. Waqt mumenti ta’ skiet u pawsa Miriam taqra xi aħbarijiet minn gazzetti antiki dwar ġrajjiet Malta bejn l-1923 u l-1940. Dan ikompli jqiegħed ir-rakkont fil-perspettiva storika proprja. F’rabta ma’ dan Mallia jfakkar fil-qawl Latin, homo homini lupus, jiġifieri il-bniedem lupu għal ħutu l-bnedmin proprju f’rabta mal-kefrija tal-gwerra. Aktar tard il-korsiv jintuża biex naraw x’kien jaħseb il-poplu Malti dwar Mussolini u d-deċiżjoni tiegħu li jingħaqad ma’ Hitler.

Anki f’kapitlu 16 naraw il-korsiv: hawn iwasslilna l-ħsibijiet ta’ Miriam fuq il-vapur hu u ħiereġ mill-Port il-Kbir (p. 299), imma anki l-ħsibijiet tal-Ispettur (p. 305). Il-korsiv jerġa’ f’kapitlu 17: Miriam terġa’ tikteb fid-djarju taħt id-dati Jannar sa April 1942: naqraw dwar il-ftuħ tal-Victory Kitchens sal-15 ta’ April u l-għoti tal-George Cross.

Il-korsiv jerġa’ f’kapitlu 18 meta mill-ġdid Miriam tikteb ir-riflessjonijiet tagħha fid-djarju ta’ Célestine, din id-darba dwar mewt u ħajja, dwar dawk li marru u dawk li ġew jew baqgħu. B’xi mod tesprimi sens ta’ tama permezz tal-kelma “qawsalla”, it-titlu tal-aħħar kapitlu. Il-korsiv jidher ukoll fl-aħħar kapitlu (19): bih hi miġjuba l-ittra tal-Avukat Bastjan il-Lellekin. L-istess korsiv jintuża ftit iktar tard f’rabta mad-djalogu mistħajjel li jgħaddi f’moħħ Dun Belin u l-Isqof: hawn Mallia jurina l-ħsibijiet u x-xewqat mistura ta’ Dun Belin.

Hemm waqtiet fir-rakkont li għall-ewwel jidhru trivjali, imma wara wieħed jifhem li huma importanti f’rabta mal-iżvilupp tal-istess rakkont: per eżempju, l-aħwa sinjuri li joffru l-għajnuna finanzjarja lill-Każin ta’ S. Lawrenz, il-kapaċitajiet artistiċi ta’ Hilda u Fredu, u l-preparamenti għall-festa ta’ S. Lawrenz. Din hija wkoll parti li sserraħ mit-tensjoni u mir-ritmu tar-rakkont ewlieni. Mallia jagħmel dan biex ifakkarna li l-ħajja għandha kemm mill-ħelu kif ukoll mill-morr. Dan hu wkoll ritratt ħaj ta’ dak li jseħħ fir-raħal f’rabta mal-festa tal-patrun. Jissemma wkoll tat-terramaxka, ritratt ieħor mill-imgħoddi. Is-sabiħ u l-ikrah, il-ħajja u l-mewt, it-tieġ minn naħa u l-attakk mill-ajru u d-dar imġarrfa bil-miżżewġin jinqatlu jerġgħu jintrabtu flimkien fil-kapitlu 14. Diqa u tama jimxi id f’id: imutu l-ġenituri, imma t-trabi wlied u tewmin isalvaw. Anki f’kapitlu 17 nassistu għal aħbar tajba: it-twelid ta’ iben Fredu u Miriam.

Mallia jħallat ġrajjiet marbutin mal-ħajja ta’ kuljum tar-raħal ma’ oħrajn mistħajla, waqtiet ta’ ferħ ma’ oħrajn ta’ diqa. Hekk f’kapitlu 11 naqraw dwar l-inċident li jibdel il-ħajja tas-Surġent Ċaflas fil-Birgu. “Ferħ, tbatija, ferħ” (p. 368) tgħid Hilda lil missierha wara li tgħarrfu li tkun dieħla soru mal-Benedittini. Fuq din l-alternanza hu mibni dan ir-rakkont uman ta’ Mallia.

Nifhmu wkoll li bl-istil tiegħu Mallia jaf iżommok fuq ix-xwiek u fl-istess ħin inissel bħal tbissima. Dan jidher f’paġna 221: “Dehrilhom li x-xitan ta’ taħt San Mikiel, għalkemm ma kienx qed jidher wisq, kellu l-qrun jiċċaqlaq ’l hemm u ’l hawn. Idu merfugħa ’l fuq, qisha qed tisħethom, rawha titħarrek ukoll. Imma min seta’ jgħidilhom li dak iċ-ċaqliq kollu kien ħtija tal-ftila tal-lampier li kultant kien itiha tal-qamar u tibqa’ tiċċaqlaq u terġa’ tieqaf qisha bis-sulluzzu.” Wieħed jista’ jara wkoll paġna 224: “Ir-reffiegħa kienu kultant jagħtu daqqa t’għajn ’il fuq biex jaraw jekk id-dragun kienx għadu hemm fejn kien poġġieh l-iskultur Feliċi, Qormi bħalhom, xi mitejn sena qabel. L-iskultur Qormi Feliċi kien ħallieh kemxejn mimli, imma sa daż-żmien li qed nitkellmu fuqu d-dragun deher li kien għamel xi ftit tad-dieta. Għalkemm magħdur sewwa taħt riġel San Ġorġ, dad-dragun qisu li dejjem ried jipprova jiskappa għalkemm qatt ma rnexxielu. Dażgur, toqol ta’ suldat bħal dak fuqu!”. Niskopru li dak li ħasbu kien il-“miraklu” ta’ San Ġorġ ma kien miraklu xejn: kien biss pjan ta’ Dun Nat, il-Prokuratur, biex idaħħal kemxa flus mingħand in-nies li jiġu jżuru l-knisja. F’dawn il-partijiet il-gwerra titqiegħed fl-isfond tar-rakkont.

Hemm ukoll partijiet mill-Innu għal S. Lawrenz li kitbet Hilda: mela fir-rumanz (proża) insibu siltiet ta’ poeżija. Aktar versi mqabbla jiġu nklużi f’kapitlu 10 f’rabta ma’ ġuvni li kien qed ikanta waqt traġitt bil-lanċja fil-Port il-Kbir. Hawn Mallia jfakkarna li l-poplu Malti kien jagħmel minn kollox biex iderri kontra l-biża’ u l-kruha tal-gwerra. Il-versi mqabbla f’għamla ta’ kwartini u ta’ talba jinkitbu minn Hilda u naqrawhom fl-aħħar kapitlu.

F’kapitlu 7 nsiru nafu li Fredu u Hilda mhumiex aħwa naturali. Dan żgur iservi bħala novità u żvilupp f’rabta man-nisġa tar-rakkont. Hawn naqraw dwar it-traġedja li firdet lil Hilda mill-veri ġenituri tagħha u dwar il-predispożizzjoni naturali tagħha bħala attriċi drammatika.

Hemm drabi (eż. tmiem kapitlu 8) meta wara silta deskrittiva twila fejn isseħħ bosta azzjoni, jaqa’ s-skiet li jġib miegħu l-biża’ minn attakk mill-ajru. Hawn titħaddem għal darb’oħra t-teknika tal-kuntrasti. Preżenti huwa wkoll il-kuntrast bejn in-nies tal-belt (il-Kottonera) marbutin ma’ sens ta’ għeluq, baħar u ġesti li juru qrubija, u n-nies tar-raħal (Ħal Qormi) fejn hemm il-ftuħ tal-għelieqi. Kuntrast ieħor huwa dan: minkejja li hu ż-żmien ikrah tal-gwerra, jaħkmu wkoll il-ġenerożità u l-qalb tajba tal-Maltin li lesti jgħinu lil min jinsab fil-bżonn u jagħti daqqa t’id.

Bħala lingwa mħaddma wieħed isib fuq naħa kelma bħal “tentużjażmani” (ġejja mir-Romanz); fuq l-oħra eżempji ta’ Malti idjomatiku bħal “m’iniex fid-deffa tiegħek.” (p. 159) F’kapitlu 11 insibu idjomi bħal “mhux l-ewwel darba li l-ħrief mietu qabel in-nagħaġ”; “Kien beda jdejqu d-dell tiegħu”; “Kienu qishom il-ħabel u s-satal”. Matul ir-rakkont Mallia jinkludi wkoll bosta kliem u frażijiet minn ilsna oħra bħall-Franċiż u l-Latin.

Mallia jirnexxilu wkoll jintegra bosta tifkiriet u episodji minn ħajtu stess fir-rakkont tiegħu – eżempju l-passatemp favorit mis-subien ta’ żmien il-gwerra, jiġifieri dak li jibnu knisja żgħira -, u dan anki permezz tad-djalogi li joħloq bejn il-personaġġi tar-rumanz.

F’kapitlu 14 in-narratur onnixxenti jirnexxilu jwasslilna l-ħsibijiet individwali u anki komunitarji tan-nies li nġabret fil-knisja waqt it-tieġ taż-żewġ koppji: naqraw ħsibijiet dwar l-għarajjes mill-bliet tal-Furjana u l-Birgu u anki dwar l-attakk mill-ajru. Dan kollu jkompli jgħin biex ir-rakkont ta’ Mallia jkun awtentiku. F’kapitlu 16 għajnejn in-narratur onnixxenti jimirħu minn post għall-ieħor b’ħeffa kbira: filli jiddeskrivi x’inhu għaddej fuq il-vapur, u filli jiddeskrivi x’seħħ f’Ħal Qormi waqt attakk mill-ajru. Kollox juri aħjar il-biża’ u l-miżerja li l-gwerra kienet nisslet fost il-Maltin.

Mil-lat stilistiku żgur tolqot din il-parti; “Min mar, kien mar, imma min kien baqa’ kien baqa’, bata u beka.” (p. 266) Hemm ċerta mużikalità imma anki konċiżjoni li jinfdu l-qalb tal-qarrej. Anki din il-parti: “knejjes, jinqalgħu minn posthom u jinżlu ħelu ħelu fl-art, meta jiġġarrfu ħorrox borrox bħalma tiġġarraf kaxxa tal-kartun f’idejn tifel żgħir.” (p. 267). F’nofs is-sentenza hemm alliterazzjoniiet konsonantali u vokaliċi, onomatopea, similitudni u Malti idjomatiku. Kollox juri li min qed jikteb hu bniedem misjur u tas-sengħa fil-kitba tal-Malti.

TEMATIKA:

“Gost? Mhux dan hu l-għan tal-Arti? Li tagħti gost?” (p. 12) Diġà mill-bidu Mallia jagħti definizzjoni tal-Arti f’rabta mar-rumanz li qed joffri lill-qarrejja tiegħu. Marbut ma’ dan hemm il-laqgħa bejn Fredu – pittur - u oħtu Hilda – tikteb il-poeżiji - fejn isseħħ diskussjoni dwar il-pittura u l-poeżija, u dwar x’hemm li jifridhom u li jgħaqqadhom. Aktar tard naqraw, “Ut pictura poesis. Il-Poeżija bħall-Pittura hi Arti.” (p. 86)

Iktar kemm naqraw iktar nagħrfu li dan hu rakkont ta’ mħabba bejn Fredu u Célestine (u mhux biss bejniethom), imma anki rakkont ta’ xorti tajba bejn Fredu u l-prinċipal tiegħu, is-Sur Duminku. F’kapitlu 7 naqraw dwar il-ġibda bejn Fredu u Hilda li tmur lil hinn minn dik bejn l-aħwa.

Kontra t-temi tal-familja u tal-imħabba hemm dik tal-mewt li fir-rumanz taħsad iktar minn darba kemm fuq livell storiku minħabba l-gwerra kif ukoll fuq livell mistħajjel ladarba jitnaqqru bil-mod il-mod diversi personaġġi importanti fin-nisġa tar-rakkont ta’ Mallia. Ironikament, omm Hilda u Fredu, Lorenza, u l-ġenituri adottivi ta’ Fredu, jiġifieri Duminku u Pawlina, imutu meta Malta tibda tieħu ftit tar-ruħ mill-attakki mill-ajru.

Hemm imbagħad it-temi tal-fidi u d-disperazzjoni. Wara li Fredu jerġa’ lura Malta u jiskopri li t-tfajla li kien iħobb iżżewġet lil ħaddieħor huwa jitbiegħed mill-fidi. Fl-aħħar tar-rumanz Fredu jikkonverti wara snin twal ta’ tbegħid mill-knisja. Tissemma l-poeżija The Hound of Heaven ta’ Thompson, u Mallia jqiegħed fuq fomm Dun Belin u Hilda siltiet mill-opra Aida.

Tema oħra hija dik tal-gwerra. Kapitlu 8 jintrabat mal-bidu tal-gwerra f’Malta u l-konsegwenzi li ġabet magħha. Id-data hi l-11 ta’ Ġunju 1940, il-jum meta nbidlu bosta affarijiet. Hawn it-Tabib Michel Bru jnizzel fid-djarju tiegħu aktar aħbarijiet ta’ natura politika, soċjali u artistika. Permezz ta’ dan Mallia jqiegħed ir-rakkont tiegħu fil-perspettiva temporali adatta. Parti kbira minn dan il-kapitlu hi ta’ natura deskrittiva f’rabta ma’ x’seħħ fl-ewwel jum tal-gwerra. Mallia jfakkar ukoll il-biċċa tar-refuġjati li mill-Kottonera sabu ruħhom milqugħin fl-irħula. Dawn ġabu magħhom imġiba u anki lingwa differenti minn dik mitkellma fl-irħula.

L-aspett patrijottiku joħroġ f’kapitlu 10 permezz ta’ Miriam: “Xtaqet li hija wkoll kienet mal-maħbub tagħha fuq il-kanun biex turi ’l-għadu x’taf tagħti Malta u x’jafu jagħtu wliedha, ulied tal-azzar jilqgħu qalbiena għall-azzar l-ieħor li kien qed jitwaddab mill-għoli mimli valenu kontra l-ħajja. “ (p. 183) Hawn titħaddem il-metafora klassika fejn Malta tinftiehem bħala l-omm, filwaqt li l-Maltin jinftehmu bħala l-ulied.

KONKLUŻJONI:

Biża’ u Kuraġġ jagħlaq bid-data storika tas-16 ta’ Novembru 1942, bil-wasla ta’ konvoj ieħor mill-Eġittu. Jgħaddu eżattament 14-il sena mill-ewwel kapitlu, ladarba jiftaħ bid-data ta’ Novembru 1928. Anki dan hu rumanz bi tmiem hieni. Mallia jurina Malta mkissra, imma b’poplu mimli tama fil-ġejjieni u lest li jerġa’ jibda l-ħajja mill-ġdid, din id-darba fil-paċi. Mela fl-aħħar mill-aħħar huwa anki rumanz li jwassal il-messaġġ tal-importanza tal-paċi fost il-ġnus.

Patrick Sammut