Raħal Maqbud f’Tempesta ta’ Alfred Massa (Agius & Agius, 2009)

Alfred Massa huwa l-aktar magħruf fil-qasam tal-poeżija, proprju għax huwa l-President tal-Għaqda Poeti Maltin, ko-awtur tal-ġabra poetika Qawsalla ’72, u awtur ta’ żewġ ġabriet ta’ poeżija (Fjur tal-Ġebel, 1994; Diwi fil-Maqdes, 2000). Imma minkejja dan m’għandniex ninsew li huwa wkoll awtur ta’ għadd imdaqqas ta’ rumanzi (Is-Salib tal-Ġiżirana, 1973; L-Aħwa Adonis, 1975; X’Taf Tagħmel l-Imħabba u L-Istar ta’ l-Imgħoddi, 1977; It-Tfajla tal-Bikini, 1979; Il-Logħba ta’ l-Imħabba, 1982; Mad-Destin ma Jilgħab Ħadd, 2006; u L-Erba’ Aħwa, 2008). Is-sena 2009 rat ippubblikat rumanz ġdid mill-pinna ta’ Alfred Massa, Raħal Maqbud f’Tempesta, li r-rakkont tiegħu jifrex fuq 165 paġna, maqsum f’sittax-il kapitlu.

L-istoriku u l-mistħajjel, u l-ambjentazzjoni

Bħala sfond storiku għal dan ir-rumanz ġdid tiegħu, Alfred Massa jagħżel is-seklu 18, meta fost l-oħrajn spikkat il-firda bejn il-klassi tas-sinjuri u aristokratiċi (dik li tgħix fil-lussu) u l-klassi tal-fqar, mela l-poplu in ġenerali, dak li jaħdem daqs bagħal u xorta jgħix il-miżerja, imma kuntent. Ir-raħal ta’ Ħal Tarxien huwa ċ-ċentru tal-azzjoni. Permezz ta’ Raħal Maqbud f’Tempesta Massa jurina li dan ir-raħal għandu imgħoddi u ġrajjiet rikki u li ta’ min jibqgħu jiġu miftakra.

Sa mill-bidu nett Massa jħallat il-livell storiku ma’ dak mistħajjel, ir-rakkont nazzjonali ma’ dak individwali u privat. Mela mill-ġenerali tal-Istorja jgħaddi għall-partikolari tal-familji, bħal dik ta’ Ċikku l-Matnazz. Dan kollu huwa mqiegħed fl-ambjent tar-raħal antik ta’ Ħal Tarxien, fis-seklu tal-Illuminiżmu u tar-Rivoluzzjoni Franċiża. L-awtur jirnexxilu jidħol sewwa fl-ambjentazzjoni ta’ nofs is-seklu 18: id-dar, ir-raħal, Malta, il-Knisja u l-Ordni ta’ San Ġwann, ċerti drawwiet u mentalità taż-żmien in kwestjoni.

Il-mewt tax-xwejħa Martina bħal iġġib lil Dun Tumas wiċċ imb wiċċ mal-faqar sfrenat li wħud kienu jgħixu fih fir-raħal. Kien żmien meta anki l-Knisja Maltija kienet għaddejja mill-maltempata tagħha. Massa jħalli spazju fir-rumanz tiegħu għal-Laqgħa bejn il-Kappillani li saret f’Ħal Tarxien u li qajmet l-għadab tal-Kurja Maltija, imma anki lill-vjolenza li wettqet l-istess Kurja rigward ċerti kappillani li waqfulha. Kien ukoll żmien meta l-Isqof Rull u l-Gran Mastru Pinto ma tantx kienu jinħamlu, u meta l-poplu, minkejja li fqir, ma kienx ġwejjed fi kwistjonijiet fejn kienet issir l-inġustizzja miegħu u ma’ min iħobb.

Massa għamel sewwa r-riċerka tiegħu qabel ma beda jikteb. Għalkemm dak tiegħu hu rumanz storiku, ma jonqsux waqtiet fejn joqrob lejn ir-rumanz soċjali, b’referenzi għall-isfruttar, il-faqar, it-tbatija u l-injoranza tal-popolin.

Il-livell storiku u dak mistħajjel jibqgħu jitħalltu sal-aħħar. Bejn dawn it-tnejn, Massa bħala awtur u narratur jinkludi wkoll il-ħsibijiet u l-osservazzjonijiet suġġettivi tiegħu.

Stil

Alfred Massa jibbilanċja tajjeb bejn in-narrazzjoni (li tfisser moviment u żvilupp) u d-deskrizzjoni (waqfa u dettall fl-iżvolġiment tal-azzjoni tar-rakkont). Interessanti hija d-deskrizzjoni tal-preparamenti li seħħu biex issir il-festa f’Ħal Tarxien biex it-Tarxieniżi jilqgħu lura l-ħatra ta’ Dun Tumas bħala Kappillan mill-ġdid. Ir-ritmu tar-rakkont huwa mexxej ħafna, u tipografikament il-kliem huwa stampat kbir biex jinqara bla diffikultà.

Minkejja li Massa (bħala kittieb li qed jikteb fis-seklu 21) jambjenta r-rakkont tiegħu fl-imgħoddi, spiss joħloq paraguni u kuntrasti mal-preżent. Lingwistikament, iħobb juża l-Latin idjomatiku, rifless ukoll taż-żmien u tal-importanza tal-ilsien Romanz fil-qasam tal-Knisja, ladarba wieħed mill-protagonisti ewlenin hu Dun Tumas. Massa jagħmel ukoll użu tajjeb tal-Malti idjomatiku, anki permezz tal-qwiel.

Insiru nafu bil-mewt ta’ Dun Bert permezz ta’ flashback. Mekkaniżmu ieħor li jħobb iħaddem Massa huwa l-alternanza bejn waqtiet negattivi (mumenti ta’ inkwiet, li huma ħafna; bħal meta Saverin tinsab mejta fil-ħabs wara li tiġi arrestata), u oħrajn pożittivi (bħall-għerusija bejn Ninu u Susanna).

Tematika

L-aspett morali huwa importanti tassew f’Raħal Maqbud f’Tempesta. Tispikka fost l-oħrajn il-ġlieda bejn mentalitajiet opposti fir-raħal ta’ Ħal Tarxien: dik bejn il-Kappillan u s-Sinjura Saverin, mela bejn it-tradizzjoni li tibża’ mill-ġdid għax perikoluż, u l-modern li jġib miegħu bidla, imma anki tempesta fir-raħal. Minkejja dan, wieħed jista’ jinnota ċerti xejriet komuni bejn dawn iż-żewġ personaġġi.

Għalhekk f’kapitlu 5, ir-rakkont jieħu xejra ta’ ġlieda bejn il-ħażin u t-tajjeb. Alfred Massa jaf kif iħawwar ir-rakkont tiegħu permezz ta’ ingredjenti differenti: id-dedikazzjoni, il-virtujiet, il-vizzji, il-vendetta, il-ġabra tal-familja, il-pjaċir, l-infedeltà, id-delitt misterjuż li jinħeba wara suwiċidju, is-sigriet tal-qrar, it-tradiment min-naħa ta’ persuni suppost leali, il-korruzzjoni u l-qerq ta’ ċerti kavallieri u l-għajbien ta’ oħrajn, il-ħabs, il-mibegħda, u l-bqija.

Personaġġi

Fost il-personaġġi li niltaqgħu magħhom hemm is-Sur Feliċ, bniedem rispettat min-nies tar-raħal u anki minn persuni ta’ kariga għolja fil-gżira, anki għax iqis dak li jkun se jgħid qabel ma jiftaħ ħalqu. Is-Sur Feliċ jirrappreżenta l-qies, ir-rażan, ir-raġuni, fejn ħaddieħor malajr jibla’ dak li jkun qed jingħad min-nies. Imbagħad hemm Dun Tumas u Dun Bert. Mid-diskursata ta’ bejniethom (Kapitlu 3) joħroġ il-fatt li f’dak iż-żmien kien hemm bosta ħwejjeġ x’jistgħu jitjiebu fit-tmexxija tal-Kleru. Dun Tumas jieħu n-naħa tal-poplu injorant u sfortunat.

Dun Tumas isib difensur ħabib u effettiv f’Dun Giuseppe Grech. Tal-ewwel jirnexxilu jirbaħ il-kawża kontra l-Knisja Maltija u jiġi ddikkjarat innoċenti. Il-każ isir magħruf lil hinn mill-fruntieri tal-Gżejjer Maltin.

Konklużjoni

Sal-aħħar iċ-ċentru tar-rumanz jibqgħu Dun Tumas u Ħal Tarxien. Sal-aħħar Massa jibqa’ jinsisti fuq il-fatt li għandna nkunu nafu l-imgħoddi tagħna u nirrikonoxxu lil min verament ħadem għat-tajjeb tal-Maltin. Raħal Maqbud f’Tempesta għandu jinżel għasel ma’ dawk li għandhom għal qalbhom l-Istorja ta’ pajjiżhom, imma wkoll ma’ dawk li jħobbu jgħaddu ftit ħin jaqraw rumanz bla ħafna kumplessitajiet li jgħajjulek moħħok, miktub b’Malti nadif, ċar u mexxej.

Patrick Sammut

ORA ta’ Roman Païen (Argo, 2006)

Kont ili żmien intella’ u nniżżel jekk għandix nixtri dan ir-rumanz fantaxjentifiku bil-Malti. Ma kontx naf jekk hux għall-kbar jew għat-tfal, u lanqas jekk kienx rakkont ħafif li jista’ jgħaddilek ftit żmien jew jekk kienx aktar minn hekk. Imbagħad f’temp ta’ jumejn xtrajtu u qrajtu f’nifs wieħed.

Nammetti li saħħarni tant li ma tlaqtux qabel ma spiċċajtu. Forsi għax il-ġeneru fantaxjentifiku huwa fost il-favuriti tiegħi, jew forsi għax dan ta’ Païen huwa miktub b’tipa ċara u kbira, u mżewwaq b’għadd ta’ xbihat efettivi marbutin mal-qasam tal-fantaxjenza.

Kontra dak li kont naħseb qabel, ORA m’huwiex xogħol għat-tfal, imma jista’ faċilment jappella kemm għaż-żgħażagħ, kif ukoll għall-kbar li għandhom għal qalbhom dan il-ġeneru. Personalment kont u għadni nitpaxxa bix-xogħlijiet ta’ kittieba tal-fantaxjenza bħal Isaac Asimov (I, Robot), Robert A. Heinlein (Red Planet u Starship Troopers), Hal Clement (Star Light), Ray Bradbury (Fahrenheit 451), Harry Harrison (Deathworld u Planet of no return), Jack Finney (Invasion of the Body Snatchers), Arthur C. Clarke (2001: A Space Odyssey), u oħrajn bħal Jules Verne (Journey to the Centre of the World), Philip K. Dick (Do Androids Dream of Electric Sheep?), Aldous Huxley (Brave New World), H.G. Wells (War of the Worlds) u Richard Matheson (I Am Legend). U bosta minn dawn ir-rumanzi ġew maħdumin ukoll fil-verżjoni ċinematografika, uħud minnhom illum films klassiċi.

U issa, permezz ta’ ORA ta’ Païen nistgħu naqraw il-fantaxjenza bħala ġeneru letterarju anki bl-ilsien Malti. Issaħħart fuq kollox naqra kif il-Malti huwa flessibbli, dinamiku u ħaj tant li jaddatta ruħu mija fil-mija għal ġeneru bħal dan, għallinqas f’idejn min jaf iħaddmu, bħal Roman Païen. Païen jidher li huwa mħarreġ sewwa f’oqsma bħalma huma l-Latin, il-filosofija, l-istorja, il-mitoloġija u x-xjenza, jew għallinqas għamel tajjeb ħafna r-riċerki tiegħu qabel ma beda jikteb.

Niltaqgħu ma’ grupp ta’ paramilitari li qed jagħmlu vjaġġ fl-ispazju intergalattiku, u li bla ma jridu jitbiegħdu mill-missjoni oriiġinali tagħhom. Waqt dan il-vjaġġ jiltaqgħu ma’ bosta ostakli, imma ħsieb ewlieni hu li “Kulma jgħaddi mingħalina għandu skop fil-Pjan Kbir Etern (mhux Perpetwu) tal-Moħħ Kosmiku.” Niġu wiċċ imb wiċċ ma’ bosta pjaneti, pajsaġġi u kreaturi mill-iktar strambi u varjati, u dawn jitwasslulna permezz ta’ stil mexxej u deskrizzjonijiet ħajjin u mill-isbaħ. Ma jonqsux matul dan ir-rumanz qasir riflessjonijiet profondi marbutin mal-ħajja, u anki partijiet li għandhom aktar mill-poeżija milli mill-proża.

Barra minn Malta l-ġeneru tal-fantaxjenza ilu li ttieħed bis-serjetà mill-kritika letterarja tant li fl-universitajiet hemm saħansitra korsijiet sħaħ iddedikati għall-kittieba klassiċi u moderni tal-fantaxjenza. Roman Païen uriena li fejn jidħol il-ġeneru tal-fantaxjenza, l-ilsien Malti m’għandu xejn inqas minn ilsna oħra ħafna ikbar minn tagħna għax mitkellma minn miljuni. L-ilsien Malti hawn hu mħaddem b’sengħa, b’taħlita ekwilibrata bejn dak ta’ nisel Semitiku u dak ta’ nisel Romanz-Anglo-Sassonu.

Lejn nofs ir-rumanz, l-istorja fantaxjentifika bħal titħallat jew tieħu minn dik Evanġelika li tinnarra t-tentazzjoni ta’ Kristu fid-deżert (l-episodju tas-serp) u Kristu (l-Imgħallem) imdawwar mad-dixxipli tiegħu qabel is-sagrifiċċju estrem tiegħu. Niltaqgħu wkoll ma’ elementi kemm surreali kif ukoll leġġendarji. Il-Póliti u l-Vúlgari żgur li jfakkru f’etikketti li aħna l-Maltin inħobbu nwaħħlu ma’ dahar xulxin. Hemm aktar minn waqt wieħed li jfakkar li fl-aħħar mill-aħħar li l-ġeneru fantaxjentifiku għandu saqajh marbutin mal-art: eżempju, il-firda bejn l-imsemmija Póliti u Vúlgari tirrifletti b’xi mod il-firda bejnna l-Maltin stess.

Proprju meta bħala qarrej tibda tħoss id-diqa għax taf li r-rakkont wasal qrib tmiemu, u proprju meta tkun qed taħseb li bħala tmiem seta’ kien aħjar jew li r-rumanz seta’ ġie żviluppat aktar, tinduna bis-sorpriża finali li jerfagħlna Païen. Mill-kobor bla qies tal-galassji u t-tul tal-vjaġġi intergalattiċi, ir-rumanz fi tmiemu joħodna lura fiċ-ċokon ta’ gżiritna tal-ġejjieni.

ORA jifrex fuq inqas minn mitt paġna, u huwa garanzija ta’ divertiment, imma anki stedina għal ftit waqtiet ta’ riflessjoni bis-sens.

Patrick Sammut

L-ERBA’ AĦWA ta’ Alfred Massa, KKM 2008

L-isem ta’ Alfred Massa mhux wieħed ġdid fil-kamp letterarju lokali. Il-pubblikazzjonijiet tiegħu bdew jidhru diġ¿ fl-1972, b’xogħlijiet bħar-rumanz Is-Salib tal-Ġiżirana u l-antoloġija koawturata Qawsalla ’72. Massa huwa awtur ta’ disa’ rumanzi u tliet ġabriet tal-poeżija. Huwa wkoll President tal-Għaqda Poeti Maltin. L-aktar pubblikazzjoni reċenti tiegħu hija r-rumanz L-Erba’ Aħwa, rakkont twil li jifrex fuq 170 paġna u jinqasam f’16-il kapitlu.

Ambjentazzjoni:

L-azzjoni ewlenija hija ambjentata f’Wied il-Għajn. Iż-żmien huwa dak tal-preżent. Naqraw ukoll deskrizzjonijiet dettaljati dwar spazji li jmorru lilhinn mill-fruntieri nazzjonali bħall-Umbria u Perugia, fl-Italja, u Norwitch, fl-Ingilterra. Ir-rumanz L-Erba’ Aħwa jirrifletti soċjetà li f’ċerti każi għadha marbuta mal-imgħoddi u mat-tradizzjonijiet (it-twemmin fil-magħmul, it-tbaħħir tad-djar lejlet Sibt il-Għid) f’ċerti każi, u f’każi oħrajn soċjetà li mxiet mal-modi ġodda li ġab miegħu ż-żmien (il-koabitazzjoni, anki bejn persuni tal-istess sess).

Stil:

Ir-ritmu huwa mexxej, jintuża stil dijaloġiku, b’siltiet deskrittivi u użu estensiv tal-Malti idjomatiku. Fi ftit linji kapaċi jgħaddu xhur sħaħ, bħat-tħabbira tat-twelid ta’ Sammy. Ir-ritmu narrattiv ivarja: ximindaqqiet hemm deskrizzjonijiet, djalogi u riflessjonijiet twal li jkopru parenteżi temporali qasira; drabi oħra fi spazju ta’ sentenza jgħaddu sentejn sħaħ. Massa juża lingwa sempliċi, ta’ kuljum, bħalma d-deskrizzjonijiet li jagħti huma marbutin mal-ħajja kwotidjana – eżempju tajjeb huma d-deskrizzjonijiet marbutin mal-ħajja li jgħaddu l-familji Maltin fil-bajja ta’ Wied il-Għajn fis-sajf. Wieħed jistaqsi jekk il-partijiet deskrittivi twal ibegħdux lill-qarrej mir-rakkont ewlieni jew iserrħuhx għal ftit waqtiet mill-mixja narrattiva tar-rakkont?

Hemm ukoll parenteżi ’l hawn u ’l hinn ta’ natura morali li jirrigwardaw il-ġlieda bejn il-ħażin u t-tajjeb fil-bniedem. U dan jintrabat maż-żewġ forzi kuntrastanti li jissieltu matul ir-rumanz kollu: l-imħabba fuq naħa u l-egoiżmu fuq l-oħra. Niltaqgħu wkoll ma’ partijiet fejn l-awtur-narratur onnixxenti jindirizza lill-qarrej u jagħti sommarju ta’ dak li jkun diġà seħħ ħalli r-rakkont jibqa’ frisk f’moħħu. Drabi oħra l-qarrej jiġi mistieden jistaqsi numru ta’ mistoqsijiet biex jirrifletti dwarhom: Il-bniedem għandu dejjem jirċievi l-grazzja t’Alla meta jitolbu? Fid-dinja dak li jkun inkiteb jista’ qatt iħassru xi ħadd?

In-narratur ma jonqosx milli jagħti l-punto di vista tiegħu bħalma jagħmel fl-aħħar parti tal-kapitlu 11: “Jiena ngħid, il-ħajja fiha nfisha hi misteru; u l-misteri l-bnedmin ma jifhmuhomx. L-aħjar li wieħed jaċċettahom u xejn aktar.” (p. 123)

Kull kapitlu bħal jiffoka fuq personaġġ jew personaġġi partikolari, bħaż-żwieġ bejn Ġorġa u Silvio, ir-relazzjoni bejn Liża u t-tabib Silvio Sammut, l-għażliet li tagħmel Martina, u Sammy. Xi drabi tkun bdiet flashback, imma l-qarrej jinduna biss aktar tard; il-qarrej jerġa’ jintefa’ lura fil-passat bla ma jiġi mgħarraf sewwa min-naħa tal-narratur (ara paġna 90). Dan hu nuqqas min-naħa tal-kittieb? Imma mbagħad, bħal biex ipatti, Massa bil-mod il-mod jibda jgħaqqad flimkien it-trufijiet (li huma bosta) li jkun ħoloq. Kull parti jew kapitlu jfakkru fil-fatt li f’ħajtu l-bniedem dejjem jiltaqa’ ma’ għadd ta’ ostakli.

Mekkaniżmu stilistiku ieħor li juża Massa huwa l-alternanza bejn waqtiet pożittivi u ta’ ferħ, u oħrajn ta’ qtigħ il-qalb u li jbikkuk. L-awtur għandu wkoll ħabta jintroduċilek misteru ġdid – imma anki żviluppi ġodda, mhux dejjem pożittivi - fir-rakkont meta l-qarrej ma jkunx qed jistennieh.

Ir-rumanz jibqa’ sal-aħħarnett jilgħab bil-kuntrasti bħall-mewt u t-twelid.

Riferenzi intertestwali:

Alfred Massa jirreferi għall-poeżija Żjara lil Ġesù ta’ Dun Karm Psaila. Ma ninsewx li Massa mhux biss rumanzier imma anki poeta u President tal-Għaqda Poeti Maltin. Dan jinħass ukoll fid-diskors li jsir bejn Martina u s-Sur Frans dwar l-Għaqdiet tal-Malti. Massa jirreferi wkoll għal kittieba barranin bħal Catherine Cookson, Danielle Steele, Oscar Wilde u Stephen King, u rumanziera Maltin bħal Trevor Zahra, Lina Brockdorff, Ġużè Galea, Paul P. Borg, Frans Sammut, Kilin u Victor Apap. Dan mhu xejn ħlief riklam u stedina min-naħa ta’ Massa biex il-qarrej tar-rumanz tiegħu jaqra wkoll ix-xogħlijiet ta’ kittieba Maltin oħra. Nistaqsi, liema kittieb ieħor hawn Malta kapaċi jagħmel dan fil-kitba tiegħu stess?

Tematika:

Massa jittratta temi bħall-ħajja, il-mewt, il-familja, l-imħabba, it-tbatija, il-ferħ, in-niket, is-suwiċidju, l-abort, it-tfal fiż-żwieġ, l-adulterju, it-twelid, imma anki l-maħfra u r-rikonċiljazzjoni. Diġà mit-tieni kapitlu jidħol l-element tas-superstizzjoni permezz tal-personaġġ tax-xwejħa “saħħara”. Il-familja protagonista aktar ’il quddiem tgħaddi minn traġedja kbira li għeruqha jibqgħu jintrabtu ma’ biċċa drapp sewda misterjuża u li taħsad żewġ ħajjiet żagħżugħa. Naqraw dwar il-problemi li jolqtu lill-koppja fil-preżent, it-tfal u l-infedeltà, u anki dwar il-familja u l-firda li jkollha tgħaddi minnhom f’waqtiet differenti minħabba tradimenti, imħabba, safar u studju. Naraw li l-bniedem jitgħallem ukoll mill-iżbalji li jagħmel. Għalhekk Massa jalterna waqtiet ta’ ferħ ma’ oħrajn ta’ niket. Huwa jfakkarna wkoll li f’kull triq li l-bniedem jaqbad hemm delużjonijiet u waqtiet meta jħossu tellief. Ifakkarna wkoll li xi drabi mill-ikrah jaf jitwieled ukoll is-sabiħ.

Tema oħra hija l-arti li tiġi użata għal skopijiet ulterjuri: hekk is-Sur Frans jimmanipula lil tfajliet bħal Martina bl-iskuża tal-arti. Il-ġrajjiet tal-Ewropa Magħquda u ta’ Malta fl-Unjoni Ewropea huma rreġistrati fir-rumanz.

Tema ewlenija hija d-destin, tema li Massa ttratta diġ¿ fir-rumanz tiegħu Mad-Destin ma Jilgħab Ħadd (2006). Hemm ukoll it-tema li tittratta r-relazzjoni bejn in-naturali u s-sopranaturali. Għal darb’oħra wieħed jasal biex jistaqsi: Jista’ qatt il-bniedem jifhem misteri bħal dawn?

Konklużjoni:

Bħala għeluq għal dan il-kumment tiegħi xtaqt nirreferi għall-aħħar linji li jagħlqu l-istess rumanz: “Għax il-ħajja tal-bniedem tixbah lil katina, iffurmata minn bosta ħoloq. Ħajja mimlija misteri; u miskin dak il-bniedem li jmaħħaħ u jmaħħaħ biex jipprova jsolvihom. Ikun jaqbillu aktar jekk jaċċettahom. Għax wara kollox, kull bniedem jiġi fid-dinja bi storja partikolari u din l-istorja, b’mod jew ieħor, trid titwettaq.” U dan hu dak li jurina Massa f’dar-rumanz ġdid tiegħu.

Patrick Sammut

Kien Kwinta l-Qamar ta’ Lina Brockdorff (KKM, 2008)

Dan huwa rumanz ta’ 120 paġna u 16-il kapitlu li oriġinarjament ħareġ fl-1974. Issa qed jerġa’ jara d-dawl għat-tieni darba permezz tal-inizzjattiva tal-Klabb Kotba Maltin. Snin ilu l-istess rumanz inqara saħansitra fuq ir-Rediffusion, u reċentement anki fuq ir-radju RTK.

Stil:

Fin-narrazzjoni tagħha Brockdorff tagħżel li tuża l-ewwel persuna singular, għażla diffiċli u mimlija diffikultajiet, skont Patri H. Born. U dan jintrabat mal-perspettiva li minnha l-qarrej isegwi r-rakkont: dik tal-protagonista Dorina u li permezz tagħha bosta drabi Brockdorff awtriċi tidħol fil-profondità tal-psikoloġija femminili. Ir-ritmu mill-bidu nett huwa ġeneralment mexxej, u l-ftuħ jibda b’deskrizzjonijiet mill-isbaħ li għandhom mill-ilwien u mill-kjaroskur fl-istess ħin. F’ċerti każi n-narratriċi tindirizza direttament lill-qarrej.

Parti mill-istil li tħaddem Brockdorff huwa l-appell għall-ħsus l-aktar intimi tad-dinja taż-żgħażagħ, mgħoddija lilna permezz tal-personaġġ ewlieni ta’ Dorina, tfajla ta’ 20 sena. Hemm ukoll il-kuntrast bejn it-tamiet fiergħa ta’ żagħżugħa bħal Dorina u r-realtà li taqta’ daqs sikkina; il-firdiet segwiti minn ħbiberiji u tamiet ġodda. Kuntrast ewlieni jispikka fit-tieni parti tar-rumanz: wara n-niket li ġġib magħha aħbar traġika, isegwu waqtiet sbieħ fejn l-omm tara għall-ewwel darba lil binha tarbija. Mewt u twelid jalternaw waqt in-narrazzjoni. Hemm ukoll partijiet riflessivi, mela kontenut li huwa aktar profond mis-sentimenti kwotidjani tal-bniedem. U dan kollu direttament jew indirettament jagħmel parti mill-pjan ritmiku li Brockdorff fasslet għar-rumanz tagħha. Lejn l-aħħar Brockdorff jirnexxilha wkoll tibni ċertu suspence (jew stennija) li jissarraf fi climax tal-aħħar.

Kapitlu 10 jara għeluq l-ewwel parti tar-rumanz. It-tieni parti tiftaħ bi flashback li toħodna għal meta Dorina kellha inċident meta kellha għaxar snin. B’mod effettiv ħafna l-flashback tinbidel fi preżent fejn ukoll isseħħ traġedja li nsiru nafu biha ftit jiem wara li tkun seħħet fir-realtà.

Spazji:

Tispikka l-belt tal-Imdina, “belt unika... matul il-jum... impittra bl-ilwien sfumati tax-xemx dehbiena b’kuntrast aħrax ta’ dellijiet griżi”; matul il-lejl donnha “dama li biddlet il-libsa tal-jum għal dik aktar għanja... il-libsa sewda.” It-tieni parti tiftaħ b’xena fi Qui-Si-Sana, mela bi spazju miftuħ, biex ftit wara tinbidel f’waħda fejn jaħkem l-għeluq kważi klawstrofobiku, f’kamra ġo sptar. Din hija xena li għandha kemm mis-surreali u kif ukoll mill-inkubu. Imbagħad hemm ukoll iċ-ċimiterju: hawn jispikka l-kuntrast bejn is-siġar li jispiraw ħajja u l-bqija taċ-ċimiterju. In-narratriċi tilmaħ ukoll is-sabiħ fiċ-ċimiterju, imma fl-aħħar mill-aħħar tifhem li hu post in-niket u l-ġustizzja aħħarija.

Tematika:

Bħala temi tispikka fuq kollox l-imħabba, dik bejn Dorina u Stephen, li tibqa’ bħal sospiża fl-arja sal-aħħar paġna tar-rumanz. Hemm il-preġudizzju ta’ klassi soċjali li turi omm Dorina fil-konfronti tal-ħabib tagħha Stephen. Lejn l-aħħar toħroġ għad-dawl ir-rabta speċjali bejn missier u bintu; missier li jifhem u qatt ma jċanfar.

Konklużjoni:

Ir-rumanz għandu “Kelmtejn Qabel” mill-pinna ta’ Patri H. Born O.P. Laqtuni dawn il-kummenti tiegħu: “Jekk nieħdu l-ġrajja fiha nfisha nsibu li hi ġrajja ħelwa li, bla ma titgħabba b’komplikazzjonijiet u intriċċi żejda, tibqa’ għaddejja u tinteressa lill-qarrejja biex ikomplu jaqrawha sal-aħħar. Dan jista’ jsir sew għaliex barra milli r-rumanz ma fihx tul żejjed, fuq kollox, għandu l-aqwa ħaġa li għandu jkun hemm f’rumanz u din hija li min jaqra jinżamm bil-kurżità u jixtieq ikun jaf x’sa jsir sew mill-protagonist u sew mill-antagonist.”

Kien Kwinta l-Qamar hu rumanz li għandu jinżel għasel ma’ min iħobb jaqra bla ħafna uġigħ ta’ rasijiet, ma’ min iħobb isegwi rakkont mibni fuq waqtiet differenti u kuntrastanti li niltaqgħu magħhom fil-ħajja ta’ kull bniedem. Hu rumanz fejn is-sentiment ewlieni sal-aħħarnett huwa l-imħabba.

Patrick Sammut

Gwerra ta’ Mħabba ta’ Maurice Mifsud Bonnici

Ta’ min nibda billi ngħid li Maurice Mifsud Bonnici s’issa ħadem bil-bosta fil-qasam tal-poeżija. Basta wieħed isemmi antoloġiji poetiċi tiegħu bħal In a Nutshell (1980, Londra; 1987, Malta), Mill-Bikri għall-Imwaħħar (1997), Zoomery (1998) u l-ġabra ta’ sitt mitt ħajku bl-isem ta’ Bushido (2002). Għalhekk Gwerra ta’ Mħabba (2005) huwa l-ewwel esperiment ippubblikat tiegħu fil-qasam tan-narrattiva. Oriġinarjament, dan kellu jkun rakkont (mibdi fis-6 ta’ Ottubru 2004) fost għadd ta’ rakkonti oħra, imma bil-mod il-mod Maurice Mifsud Bonnici ħass il-ħtieġa li jżidlu bosta dettalji u partijiet li bidlu lil dan ix-xogħol f’rakkont twil jew rumanz qasir li jinfirex fuq 203 paġni.

Personalment inħoss li wieħed min-nuqqasijiet ewlenin ta’ Gwerra ta’ Mħabba huwa l-fatt li mhux maqsum f’kapitli jew partijiet u għalhekk dan jista’ jgħejja lill-qarrej. L-unika waqfa narrattiva niltaqgħu magħha f’paġna 115. Min-naħa l-oħra jpatti l-fatt li l-lingwa li juża Mifsud Bonnici hija waħda mexxejja għallaħħar b’taħlita intelliġenti u ekwilibrata ta’ Malti Semitiku, Romanz u anki Anglo-Sassonu. Parti kbira mir-rakkont hija nnarrata min-narratur onnixxenti (mela dak li jaf il-ħin kollu x’inhu għaddej minn moħħ il-personaġġi u anki x’qed iseħħ fuq livell familjari, nazzjonali u internazzjonali), u għalhekk jintużaw it-tielet persuna singular (huwa/hija) u plural (huma), b’xi partijiet minimi fejn jidħol id-diskors dirett.

Diġà t-titlu, Gwerra ta’ Mħabba, jindika l-kontenut ta’ dan ix-xogħol. Strutturalment ifakkarni f’xogħol letterarju Taljan bħalma hu La ragazza di Bube ta’ Carlo Cassola li rebaħ il-premju letterarju prestiġġjuż Strega fl-1960. U dan għaliex kemm ix-xogħol ta’ Cassola, kif ukoll dak ta’ Mifsud Bonnici jinnarraw avvenimenti marbutin mat-Tieni Gwerra Dinjija, u jimxu l-ħin kollu fuq żewġ binarji narrattivi, jiġifieri dak mistħajjel u li jintrabat ma’ l-istorja ta’ mħabba bejn koppja ta’ maħbubin (jew tnejn) u l-livell familjari - u hawn ir-rakkont jieħu ħafna mill-elementi tar-rumanz roża, anki għax l-awtur jinsisti ħafna fuq l-aspett sentimentali u l-patos -, u dak storiku li jintrabat ma’ dak li seħħ fir-realtà kemm fuq livell lokali kif ukoll fuq livell internazzjonali - u hawn ir-rakkont jieħu ħafna mir-rumanz storiku.

In-nisġa mistħajla

L-istorja fittizja titqiegħed fl-isfond lejn l-ahhar tat-tletinijiet tas-seklu 20. L-ambjent li jagħżel Mifsud Bonnici huwa Birżebbuġa - li dak iż-żmien kienet lokalità ta’ villeġġjatura - li tagħha jagħtina deskrizzjoni kemm nostalġika kif ukoll romantika. L-awtur ilaqqagħna ma’ familja tat-tajjeb, b’rabta qawwija mal-militar u mal-kuruna Ingliża. Iż-żewġ koppji li fuqhom idur ir-rakkont fittizju huma Clare u Nora fuq naħa, u Mario u Italo, żewġ bdoti faxxisti, fuq in-naħa l-oħra. Clare issir tħobb lil Mario bħalma Nora tibda tinnamra ma’ Italo. Dan jhedded l-għaqda li hemm fil-familja ta’ Clare, b’missierha bħala wieħed mill-Imperjalisti Maltin ta’ ċerta importanza. Għalhekk Clare, bħala tfajla naif imma fl-istess ħin ta’ konvinzjoni soda u ta’ kuraġġ kbir, bħal tinqasam bejn l-imħabba lejn il-familja tagħha u dik lejn il-bdot Taljan.

Ir-rabta soda, jew aħjar, l-imħabba sinċiera bejn Clare u Mario tkompli tissaħħaħ għaliex Clare toħroġ tqila u tagħti d-dawl lil iben Mario, u dan minkejja l-firda fiżika bejniethom li ġabet it-Tieni Gwerra Dinjija, b’Malta u l-Italja għedewwa ta’ xulxin. L-istorja bejn Clare u Mario tgħaddi minn waqtiet koroh u oħrajn sbieħ, bħal meta jitwaqqa’ l-ajruplan ta’ Mario u, wara ħafna taqtigħ il-qalb, Clare tiskopri li ġie rikoverat fi sptar fl-Imtarfa u għalhekk tkun tista’ tarah mill-bogħod bla ma tista' tkellmu u taħt sorveljanza kbira. Waqt ikrah ieħor hu meta Mario ġie meħud barra minn Malta mal-priġunieri l-oħra minħabba l-biża’ mill-invażjoni Nażista u Faxxista u meħud f’post sigriet li wara niskopru li huwa kamp tal-konċentrament. Hawn Mario jitgħallem jitkellem l-Ingliż, u hawn ukoll naqraw dwar personaġġ ta’ ċerta importanza fil-ħajja ta’ Mario, jiġifieri l-Kaptan Malti Bertie. Fl-istess ħin Clare tiġi imposta li tibqa’ magħluqa f’darha taħt arrest billi kienet tissimpatizza mat-Taljani.

U hawn nifhmu li dik ta’ Clare hija gwerra ta’ mħabba kontra ċ-ċirkostanzi li jbegħduha fiżikament mill-maħbub tagħha. U dan anki meta tispiċċa l-gwerra u Mario jerġa’ jintbagħat lura fl-Italja u ftit wara jmur Malta flimkien ma’ Italo biex jiltaqgħu ma’ Clare u Nora wara snin twal ta’ firda. Dak ta’ Clare mhux destin li ħabbha: hija tintlaqat mit-tifojde, epidemija li laqtet lil parti kbira tal-Maltin b’konsegwenzi fatali, u jkollha tingħalaq f’darha minħabba l-kwarantina. Minkejja dan l-ostaklu jibdew isiru l-preparamenti għat-tieġ doppju (taż-żewġ koppji ħbieb). Clare tfieq imma xorta jkollha l-inkwiet tagħha għal jum it-tieġ.

Hawnhekk Mifsud Bonnici jdaħħal fir-rakkont fittizju tiegħu personaġġ li għex fir-realtà u magħruf fil-qasam letterarju, jiġifieri patri Ġużè Delia Ġiżwita, il-poeta tal-leġġendi. Mifsud Bonnici jieqaf għal aktar milli neċessarju fuq id-deskrizzjoni tal-preparamenti għat-tieġ. Dwar dan l-awtur stess jikteb hekk:

“Jien tawwalt fid-deskrizzjonijiet tieghi tal-preparamenti tat-tieg u taċ-ċerimonja għax sa dak il-ħin kien hemm bosta ċirkostanzi fin-negattiv u għalhekk ridt nibbilanċjahom fit-tul, kemm jista' jkun proporzjonat, bil-pożittiv. Ridt nagħmel enfasi fuq il-bidla fix-xorti ta' dit-tfajla mogħmija bl-imħabba lejn il-ġuvni Taljan.”

Lejn tmiem ir-rakkont issir ir-rikonċiljazzjoni bejn missier Clare, Edward (Imperjalist) li jwarrab kull preġudizzju dwar it-Taljani, u Mario (il-faxxist). L-aspett uman jerġa’ jidher permezz ta’ Clare li ġġarrab waqtiet ta’ dubju u turment ftit qabel it-tieġ. Anki fejn tidħol deskrizzjoni tat-tieġ u r-riċeviment l-awtur bħal itawwal iktar milli meħtieġ, għalkemm anki hawn naqraw b’ċerti xejriet nostalġiċi bħall-quddiesa bil-Latin. It-tmiem huwa wieħed hieni, minkejja li Clare jkolllha tinfired minn familtha u minn seħbitha Nora biex tmur tgħix ma’ Mario f’Ruma.

L-isfond storiku

Is-sabiħ u l-interessanti huwa kif Mifsud Bonnici rnexxielu jsawwab tajjeb ferm ir-rakkont fittizju mar-rakkont storiku li jinnarra l-avvenimenti tal-gwerra. Il-qarrej jagħraf minnufih li l-awtur huwa ppreparat sewwa fejn jidħlu rqaqat storiċi u tekniċi marbutin anki ma’ ajruplani, formazzjonijiet tagħhom u ajrudromi, u dan għax Maurice Mifsud Bonnici għex it-Tieni Gwerra Dinjija fl-ewwel persuna.

Matul dar-rumanz qasir ir-riferimenti temporali speċifiċi huma rikurrenti u regolari. L-isfond storiku huwa mfiehem sewwa. Fl-ewwel partijiet ta’ Gwerra ta’ Mħabba naqraw dwar il-Gwerra Ċivili fi Spanja (1936) u dwar ir-rabta bejn Mussolini, Hitler u Franco. Kien żmien meta f’Malta kienet diġà teżisti firda politika bejn l-Imperjalisti (favur l-Ingliżi) u l-Faxxisti (favur it-Taljani). Ftit qabel, jiġifieri fl-1935, l-Italja okkupat l-Abbissinja filwaqt li Hitler okkupa parti mill-Awstrija u parti miċ-Ċekoslovakkja biex aktar tard okkupaha kollha kemm hi. Is-sena 1939 rat lil Mussolini jokkupa l-Albanija u l-firmar tal-Patt ta’ l-Azzar bejn il-Ġermanja u l-Italja.

Żgur li l-qarrejja anzjani ma jinsewx l-1 ta’ Settembru 1939 meta Hitler daħal fil-Polonja u r-Renju Unit u Franza ma kellhomx għażla ħlief jiddikkjaraw gwerra kontrieh. L-awtur ta’ Gwerra ta’ Mħabba jirnexxilu jġagħalna nħoss t-tensjoni li bdiet tiżdied fl-1940, bl-Italja qrib li tidħol anki hi fil-Gwerra. Il-Ġermaniżi komplew il-politika ta’ okkupazzjoni billi daħlu fin-Norveġja, fid-Danimarka, fl-Olanda, fil-Lussumburgu u fil-Belġju. Mela dak li jagħmel Maurice Mifsud Bonnici fi Gwerra ta’ Mħabba hija anki riviżitazzjoni storika tat-Tieni Gwerra Dinjija u x’wassal għaliha.

Dawk li dwarhom jikteb Mifsud Bonnici huma żminijiet ta’ tbatija għal Malta u għall-Maltin li kienu jsegwu l-avvenimenti fuq ir-redifjuxin. Anki d-data 10 ta’ Ġunju 1940 (id-dħul tal-Italja fil-gwerra) hija rreġistrata f’dan ir-rumanz ladarba f’Malta kien hawn simpatija kbira għat-Taljani. L-ewwel attakk mill-ajru fuq Malta huwa deskritt permezz ta’ tixbieha effettiva:

“Dawn l-għefieren ta’ l-ajru, qishom ċorma ajkli feroċjati resqin lejn il-priża tagħhom, kienu fuq ix-xwiek biex jitfgħu il-qirda tagħhom fuq Malta, waqt li din kienet għadha titmattar biex tibda l-ġurnata tagħha...” (p. 65).

F’Diċembru tal-1940 tibda t-theddida ikbar ta’ l-ajruplani Ġermaniżi. Is-16 ta’ Jannar 1941 ra għalhekk l-attakk fuq l-Illustrious fil-Port il-Kbir, u kien biss fi Frar ta’ l-1941 li bdew jitħaffru x-xelters pubbliċi. Malta ħadet ftit ruħ meta l-Ġermanja ddikkjarat gwerra lill-Unjoni Sovjetika, ladarba l-attakki ħorox mill-ajru fuqha waqfu.

Kif jidher minn għadd ta’ paġni Gwerra ta’ Mħabba jieħu anki l-għamla ta’ djarju li jiddeskrivi b’reqqa bosta attakki u manuvri li kienu jsiru mill-ajruplani Ingliżi u Taljani fuq Malta. Ir-rakkont ta’ Mifsud Bonnici ħa forma ta' djarju għax l-attakki li jiddeskrivi fih ġew kollha meħuda mid-djaru li żamm tal-attakki li ra minn fuq il-bejt tad-dar fjen kien jgħix f’Ħal Lija. Jissemma anki l-Intelligence Service, b’rabta mal-personaġġ tan-ners Doreen, li kien għassa għal min seta’ kien spija kontra l-kuruna Ingliża, u permezz ta' interrogazzjoni jew b'mezzi oħra, kien jipprova jikseb informazzjoni dwar l-għadu li biha kien itejjeb l-andament tal-gwerra ta' l-Ingliżi.

L-unika waqfa narrattiva ta’ dan ir-rumanz qasir terġa’ tlaqqagħna ma’ żieda fl-attakki mill-ajru min-naħa ta’ Ġermaniżi (1942), bl-ispettru ta’ l-invażjoni tal-gżejjar Maltin. Jissemmew l-internati li fit-13 ta’ Frar ta’ l-istess sena ġew mgħobbija (42 minnhom) fuq vapur tal-merkanzija u meħudin f’Lixandra.

Il-mistħajjel u l-istoriku jintrabtu flimkien fid-deskrizzjoni ta’ x’għaddew minnu l-Maltin (u l-personaġġi ta’ Gwerra ta’ Mħabba) fit-Tieni Gwerra Dinjija. Awissu 1942 ra d-daħla tal-Konvoj ta’ Santa Marija. Sena wara l-Alleati invadew Sqallija, u dan bil-mod il-mod, flimkien ma’ manuvri oħra, wassal għat-8 ta’ Mejju 1945, jiġifieri tmiem il-gwerra fl-Ewropa.

U hawn fuq livell mistħajjel Mario jerġa’ lura fl-Italja, filwaqt li fuq livell storiku ningħataw deskrizzjoni tal-miżerji u d-disunur li l-Italja waqgħet fihom wara l-gwerra, anki jekk għaliha ftit wara beda żmien ir-rikostruzzjoni. Anki Malta għaddiet mill-problemi tagħha bħar-rikostruzzjoni tal-bini mwaqqa’ u l-ġlieda għas-self government. L-1947 rat il-firxa tal-komuniżmu u tal-Unjoni Sovjetika. Tissemma l-ewwel titjira ta’ l-Alitalia, u l-ewwel titjira storika bejn l-Italja u l-Amerka t’Isfel li tagħha kien pilota Mario stess.

Konklużjoni

Fuq kollox Gwerra ta’ Mħabba huwa ktieb għal min jixtieq jieħu gost jaqra bla tbatija u fl-istess ħin jitgħallem u jerġa’ jiftakar ġrajjiet Malta fi żmien il-gwerra. Fl-aħħar mil-aħħar il-qarrej ta’ dar-rumanz qasir jifhem li l-enfasi li ried jagħmel Maurice Mifsud Bonnici ma kinitx fuq il-gwerra fiha nnifisha, imma aktar fuq il-ġlieda ta’ tfajla sempliċi imma maħkuma mill-imħabba u mill-perseveranza kontra l-bosta ostakli li ltaqgħet magħhom għax ħabbet lil ġuvni Taljan eżattament qabel faqqgħet il-gwerra. L-enfasi ta’ Mifsud Binnici kienet fuq l-imħabba li taf tirbaħ kull saram. Laqtitni nota li l-awtur stess bagħatli ftit jiem ilu:

“Fir-rakkont ridt noħroġ żewġ karattri bħala żewġ wardiet f'deżert ta' mibegħda ġo żewġ pajjiżi fi gwerra kontra xulxin, li skond il-liġi tal-bniedem dawn iż-żewġ żgħażagħ kienu għedewwa, u skond il-liġi naturali dawn kienu mfawra bl-imħabba lejn xulxin. Tagħhom it-tnejn kienet imħabba ta' żmien il-gwerra, u għalhekk ma kinetx nieqsa mill-qtigħ il-qalb u mit-turufnament.”

Gwerra ta’ Mħabba huwa rakkont twil li għandu jingħoġob għax l-awtur għaraf jissellef minn avvenimenti li seħħew verament u dan biex kemm jista’ jkun iqarrbu lejn ir-realtà li għaddew minnha n-nanniet tagħna

Patrick Sammut

Vapuri tal-Karti ta’ Charles Casha,Uptrend Publishing, 2008

Vapuri tal-Karti huwa ġabra ta’ għaxar rakkonti li jifirxu fuq mitt paġna. Bħala kittieb ta’ sengħa u esperjenza wesgħin, Casha juża riċetta li taħdem sewwa mal-qarrejja: iħallat ir-realt¿ mal-fantasija (il-mistħajjel) biex b’hekk jirrendi r-rakkonti tiegħu mexxejja, interessanti u mlewna mil-lat deskrittiv. L-awtur hu mħarreġ sewwa fis-sengħa kif jiżviluppa rakkont u f’kif isawwab il-partijiet differenti tiegħu waħda ġol-oħra. Inġenerali l-personaġġi li dwarhom naqraw f’Vapuri tal-Karti huma nies sempliċi, fil-parti l-kbira tagħhom nies tar-raba’ jew tal-baħar, mela sajjieda, bdiewa, bejjiegħa tal-karawett u l-bqija. Casha jqegħdilna quddiem għajnejna anki dinja jew realtà fejn xi drabi l-impossibbli jsir possibbli. Spiss dawk ta’ Casha huma wkoll rakkonti b’tagħlima, utli ħafna għaż-żgħażagħ li jaqrawhom.

Il-qarrej ta’ dawn l-għaxar rakkonti ta’ Casha se jaqra dwar il-fatt li l-gwerra ma tħallix rebbieħa u ġġib magħha l-firda (L-Amulet u Il-Vapur tan-Nannu), dwar l-omm bħala ċ-ċentru tal-familja, dwar il-kompromess li jista’ jinstab bejn l-ambjent naturali u l-progress u r-rispett lejn l-antenati tagħna (Is-Siġra), dwar l-għaqda fil-familja, il-lealtà u l-fiduċja bejn l-aħwa u dwar min jgħin u jiġi ppremjat minkejja li ma jistenna lura xejn (Ix-Xabla). F’rakkonti oħra naqraw dwar l-imħabba, dwar persuni b’diżabbiltà fiżika (Il-Fjura tat-Tliet Ilwien), dwar il-ġenerożità ta’ xi wħud (Il-Bejjiegħ tal-Karawett), u dwar il-fil komuni li jgħaqqad flimkien it-tfulija, l-irġulija u x-xjuħija (Il-Vapur tan-Nannu).

Mela fuq naħa nistgħu naqraw dwar l-ikrah tal-ħajja (il-faqar, il-vizzji tax-xorb u s-swat lit-tfal) u fuq l-oħra dwar is-sabiħ tal-ħajja (l-innoċenza tat-tfal). Hemm rakkonti li juruna li xi drabi kull ma jkollna bżonn hu spinta żgħira biex nemmnu aktar fina nfusna u biex ħajjitna tinbidel mil-lejl għan-nhar (L-Għarbi tad-Dar il-Kbira). Oħrajn juruna li xi drabi l-bniedem irid jgħaddi minn esperjenza mhux tas-soltu biex jitgħallem jaċċetta lilu nnifsu kif inhu fil-verità (Żjara minn Pjaneta Oħra).

Vapuri tal-Karti huwa stampat b’mod pulit ħafna u huwa mżewwaq b’għadd ta’ tpinġijiet mill-pinna ta’ Mark Casha. Dawk ta’ Casha huma ġabra ta’ rakkonti li se joffru li qarrej kemm gost kif ukoll l-utli.

Patrick Sammut

l-Prinċep u t-Trogloditi ta’ Charles Casha (KKM, 2008)

Introduzzjoni:

Il-poplu Malti llum m’għandux skużi. Il-ktieb Malti mexa ’l quddiem u min irid jaqra bil-Malti llum jista’ jaqra kważi dwar kollox. Għal min iħobb il-ġeneru tal-fantasija Charles Casha ħaseb biex jikteb rumanz ġdid u oriġinali bl-isem ta’ Il-Prinċep u t-Trogloditi. Mhuwiex biss ktieb għat-tfal għax faċilment jista’ jogħġob ukoll lill-kbar. Kemm huma dawk it-tfal u l-kbar li għoġbuhom kotba ta’ J.K. Rowling, ta’ Philip Pullman jew ta’ J.R.R. Tolkien? Anki Il-Prinċep u t-Trogloditi għandu jinżel għasel mal-pubbliku kemm żgħir kif ukoll adult.

Binja u Stil:

Diġ¿ mill-ewwel kapitlu l-qarrej jinduna li dan hu rumanz-rakkont li jinvolvi bosta spazji, karattri u dimensjonijiet differenti. Fih innifsu dan huwa kumpless imma l-istil narrattiv hu mexxej filwaqt li l-lingwaġġ li juża Casha hu sempliċi. Il-kapitli huma qosra u għalhekk ma jaqtgħulekx qalbek biex taqrahom u timxi ’l quddiem.

Casha jimraħ fil-ġeneru tal-fantasija li għandu kemm mill-ħrafa kif ukoll mil-leġġendarju. Naraw għalhekk lill-bniedem f’waqtiet sbieħ, imma anki f’waqtiet meta jrid iħabbat wiċċu ma’ bosta ostakli. L-ebda rakkont fantastiku mhu statiku, imma dinamiku, u dan iseħħ permezz tat-tema tal-vjaġġ.

Bħal kull rakkont fantastiku tajjeb, Casha jaħdem biex inissel għadd ta’ mistoqsijiet fil-qarrej, u dan biex ikompli jaqra b’ħeġġa u b’interess. Min hu r-raġel misterjuż li ħa lit-tarbija marida quddiem is-Saħħara Nevena biex tfejqu? Min hija verament it-tarbija? Min hu t-tifel li r-re sab fil-Bosk Irjali? Min hu realment Kalev? U missieru, x’sigriet għandu x’jinnarra? L-imgħoddi jiġri wara l-preżent u l-verita` xi darba jew oħra trid titla’ f’wiċċ l-ilma.

Casha jagħmel użu minn element ieħor tar-rakkont fantastiku: il-mhux-mistenni. Fl-isfond hemm il-ġlieda bejn il-ħażin u t-tajjeb, bejn min iħobb lill-poplu u lil pajjiżu fuq naħa, u min moħħu fl-ambizzjoni personali u l-poter fuq l-oħra.

Elementi jew mekkaniżmi oħrajn imħaddma minn Casha huma l-importanza tal-lejl, il-mimetizzar minn personaġġi li ma jridux juru min huma, kreaturi mhux umani, is-sigriet li jrid jinżamm. Hemm ukoll l-alternanza bejn waqtiet ta’ tama u oħrajn ta’ qtigħ il-qalb, it-tfittxija għal xi ħadd partikolari li tieħu ħafna żmien, il-personaġġ il-ħażin (maħkum mill-mibegħda li titnissel mir-regħba), il-ħarba tal-ippersegwitat, ir-rwol tax-xorti li daqqa tgħin u daqqa tgħaddas fit-tajn lil dak li jkun, ir-ritorn fl-istorja ta’ personaġġi li jkunu għebu għal xi żmien, il-firda bejn id-dinja ta’ fuq u d-dinja ta’ taħt, l-Għajn tal-Ħajja, il-ħxejjex u l-ilma maġiċi.

Casha jibni dan ir-rumanz fuq għadd ta’ stejjer li għall-ewwel jidhru mifrudin minn xulxin, imma bil-mod il-mod u aktar ma taqra jibdew jidħlu waħda fl-oħra. Diġa` wara l-ewwel terz tar-rumanz jibdew jiċċaraw ċerti misteri. Imma l-qarrej attent jinduna li minkejja dan, il-kobba narrattiva se tkompli titħabbel iżjed.

Minkejja li huwa rakkont fantastiku, xorta waħda hemm valuri u sentimenti umani veri bħall-imħabba, il-lealta`, l-għażliet li kull bniedem irid jagħmel f’ħajtu, ir-rispett u l-kompromess.

Il-veru rakkont marbut mat-titlu tar-rumanz jibda lejn l-aħħar kwart tal-ktieb. Ir-ritmu narrattiv ibatti xi ftit, imma minflok jissaħħaħ aktar l-aspett deskrittiv marbut mad-dinja tal-għerien. Ir-ritmu narrattiv jerġa’ jissaħħaħ aktar tard hekk kif Casha jintroduċi problema li tkun teħtieġ soluzzjoni.

Personaġġi u Spazji:

F’Il-Prinċep u t-Trogloditi naqraw dwar taħlita ta’ personaġġi li ġejjin minn klassijiet soċjali differenti. Fejn jidħlu r-re Aki u r-reġina Norja hemm nuqqas ta’ emozzjoni. F’ċerti waqtiet ir-re ftit iġib ruħu ta’ re. Jinħakem spiss minn dubji u biża’, filwaqt li r-reġina titlef xi ħadd għażiż għaliha u għall-ewwel qisu qatt ma seħħ xejn.

Il-foresta tirrappreżenta ħajja ta’ liberta`, filwaqt li l-belt tirrappreżenta ħajja ta’ responsabbiltajiet u obbligi li jridu jitwettqu. Hemm imbagħad id-dinja tal-għerien u ta’ taħt fejn Kalev isib l-ispazju li jilqgħu darba għal dejjem.

Konklużjoni:

Il-Prinċep u t-Trogloditi hu rumanz bi tmiem pożittiv u li jinqara malajr, minkejja t-300 paġna u s-67 kapitlu tiegħu. Huwa mżewwaq b’sett ta’ disinni ta’ Simone Boni, u miegħu tingħata wkoll mappa kkulurita u tridimensjonali magħmula minn Mark Casha.

Patrick Sammut

QWIEL MINN FOMM L-IMĠARRAB – POEŻIJI FUQ STIL ĦAJKU ta’ Frank Zammit

Pubblikazzjoni taċ-Ċentru Malti La Valette, NSW, 2010. ISBN: 978-0-646-53484-8

Il-ħajku huwa damma poetika ta’ tliet versi jew 17-il sillaba. Karatteristika ewlenija tiegħu hija l-konċiżjoni: kull ħajku jaqfel fih ħsieb wieħed. Huma biss tliet versi, imma l-konsegwenzi tiegħu jew il-profondità tal-ħsieb tegħu huma ħafna ikbar. Dan huwa stil ta’ kitba li writtna mill-Ġappun. Ħaddmuh anki poeti Maltin bħal Anton Buttigieg, Victor Fenech, Oliver u Joe Friggieri, Maurice Mifsud Bonnici, Manwel Nicholas-Borg, Terence Portelli, John P. Portelli u Josette Attard.

Aktar kmieni din is-sena ġiet ippubblikata ġabra ġdida ta’ ħajku bl-isem ta’ Qwiel minn fomm l-imġarrab – Poeżiji fuq stil ħajku, mill-pinna tal-kittieb u poeta Malti-Awstraljan Frank Zammit. Zammit mhux isem ġdid fil-qasam tal-poeżija Maltija. Fl-1995 kien ippubblika l-ġabra voluminuża ta’ poeżiji bl-isem ta’ Bejn Żewġ Gżiriet, b’referenza evidenti għaż-żewġ gżejjer ta’ Malta u l-Awstralja, it-tnejn artijiet għal qalb ħafna Frank Zammit.

Qwiel minn fomm l-imġarrab – Poeżiji fuq stil ħajku huwa ktieb li jifrex fuq 166 paġna, ippubblikat miċ-Ċentru Malti La Valette ta’ Blacktown fi New South Wales fl-Awstralja. Jiġbor fih 1162 ħajku u għandu Daħla kritika mill-Prof. Oliver Friggieri. Meta bdejt naqra għadd ta’ ħajku minn din il-ġabra stagħġibt kif kittieb bħal Frank Zammit li jgħix fl-Awstralja u mhux f’Malta jista’ jibqa’ daqshekk marbut ma’ art twelidu minkejja d-distanza fiżika bejn iż-żewġ pajjiżi. F’rabta mal-gżira tagħna huwa jikteb dwar suġġetti dwar il-kaċċa bħala qtil, l-isfreġju tat-Teatru Rjali, il-vizzju ikrah tad-dagħa fost il-Maltin, l-ilsien Malti, dħul Malta fl-Unjoni Ewropea, San Pawl, it-traġedji li jġib miegħu d-delizzju tal-murtali, Malta u t-turisti, u anki dwar is-sitwazzjoni kerha li fiha jinsabu it-toroq Maltin.

Hemm imbagħad ħajku li jmur lilhinn mill-fruntieri u jittratta temi umani u universali bħalma huma l-ħajja u l-mewt, iż-żwieġ u l-familja, il-politika u l-faċċoliżmu, l-imħabba, il-progress fint, it-teknoloġija, ir-relazzjoni ma’ Alla, l-iskart nukleari, id-diskriminazzjoni, l-abort, id-droga, il-gwerra u l-paċi, id-dittatura u d-demokrazija, il-parzjalità tal-ġustizzja tal-bniedem, ir-razziżmu u bosta suġġetti oħra.

Hemm fost dawk ta’ Frank Zammit ħajku serju li jwassal lill-qarrej biex jagħraf kemm id-dinja tal-bniedem għad trid timxi ’l quddiem biex ittejjeb il-pożizzjoni tagħha. Hemm ħajku ieħor li għandu mil-laqta komika, imma dan ma jfissirx li hu nieqes mill-profondità tal-ħsieb. Kollha huma ġabriet ta’ tliet versi li għandhom mill-ekwilibriju u mill-konċiżjoni li jħallu lill-qarrej jomgħod il-piż tagħhom.

Il-poeta huwa dak li jaf sewwa x’inhu għaddej madwaru. Huwa dak li ma jiqafx jaħseb, jistaqsi, jagħdab u jħoss quddiem dak kollu li jagħmel parti mill-ambjent tiegħu, mela d-dinja sħiħa. Huwa dak li kapaċi jqum f’nofs ta’ lejl u jħarbex ftit versi biex ma jħallihomx jintilfu darba għal dejjem. Il-prodott finali mbagħad tkun il-poeżija, fil-każ ta’ Frank Zammit il-ħajku. U dan jista’ jidher faċli mal-ewwel daqqa t’għan, imma meta tifli l-kontenut tal-ħajku u tqis il-piż tiegħu tinduna li warajh hemm il-bniedem tas-sengħa, mela l-kittieb imġarrab.

Hemm minn jgħid ħafna biex fl-aħħar mill-aħħar ma jfisser xejn konkret; hemm dak l-istorbju li jħalli biss uġigħ ta’ ras u geġwiġija ta’ ħsejjes bla armonija ta’ xejn. Hemm imbagħad dak li jisma’ ħafna, jitkellem ftit u jikteb dawk il-ftit kelmiet li jħallu fil-qarrej bħal eku li jibqa’ jirbombja f’ras dak li jkun u jnissel dubji, reazzjonijiet, mistoqsijiet u riflessjonijiet differenti biex forsi fl-aħħar inissel bniedem aħjar. Dan huwa l-preġju tal-ħajku.

Qwiel minn fomm l-imġarrab – Poeżiji fuq stil ħajku mhux ktieb li għandu jinqara f’nifs wieħed. Il-qarrej jista’ jżommu qrib tiegħu u kull meta jkollu waqt ta’ mistrieħ jista’ jaqra għadd żgħir ta’ ħajku biex jirrifletti dwar aspetti partikolari li jolqtuh bħala bniedem. Dan hu ktieb li jfakkarni fit-Taljani u l-espresso tajjeb: ħallihom itegħmuh ftit ftit u bil-lajma, anki jekk kulma jkun hemm quddiemhom huma biss żewġ belgħat kafè f’tazza ċkejkna.

Frank Zammit fil-Kelmtejn Qabel jikteb anki dwar dak li jgħaqqad lill-kittieba tal-ħajku: “il-fatt li baqgħu mħaddma fosthom kollha l-kunċetti essenzjali tal-esperjenza personali, il-qosor tal-espressjoni u s-sottilità jew is-sorpriża minsuġa fl-istess qosor tal-poeżija.” Zammit ikompli jikteb hekk: “Għalija l-ħajku huwa x’aktarx l-essenza ta’ kull poeżija konvenzjonali bbażata fuq esperjenza personali miġbura fil-qosor ta’ tliet versi li joffru lill-qarrejja l-opportunità li skont id-diżpożizzjoni u ċ-ċirkustanzi tagħhom, jirriflettu fuq u jespandu l-ħsieb kif iħossu huma, favur jew kontra dak li jkunu qraw jew semgħu.”

Il-Prof. Oliver Friggieri fid-Daħla kritika jsemmi l-“Malti mirqum, eleganti, ċar u espressiv” li jħaddem Zammit, flimkien ma’ elementi oħra bħall-preċiżjoni, il-kontinwità tematika bejn ħajku u ieħor, is-saħħa metrika, il-maturità poetika, fil-ħsieb u fit-teknika, l-għażla wiesgħa tas-suġġetti u l-burdati varjati u kuntrastanti li Frank Zammit jikteb fihom.

Frank Zammit twieled Għawdex fl-1944 u trabba l-Marsa. Emigra lejn l-Awstralja fl-1965. Studja f’livell terzjarju f’oqsma bħalma huma l-amministrazzjoni u l-ġurnaliżmu u sa minn kmieni ħabrek għat-tagħlim tal-Malti, l-aktar fost it-tfal u ż-żgħażagħ. Huwa membru tal-Akkademja tal-Malti, awtur ta’ pubblikazzjoniiet differenti u ko-awtur ta’ għadd ta’ antoloġiji f’Malta u fl-Awstralja. Huwa awtur, traduttur u xandar ta’ bosta kitbiet, artikli u dokumenti governattivi fl-Awstralja, u fundatur tal-Għaqda Kulturali Maltija ta’ NSW. Għamel xi żmien jgħallem fil-Kulleġġ ta’ De La Salle fil-Kottonera u jħobb iżur lil art twelidu regolarment.

Qwiel minn fomm l-imġarrab – Poeżiji fuq stil ħajku ta’ Fank Zammit jista’ jkun rigal sabiħ kemm għalik, kif ukoll għal min hu qribek. Jista’ jinxtara mill-ħwienet lokali u anki mill-Fiera tal-Ktieb u għandu jkun fost dawk il-kotba li se jingħataw bħala rigal għall-Milied 2010.

Patrick Sammut

Travelling between shadows - Social comedy and narrative in Mario Azzopardi ta’ Charles Briffa

Allied Publications, 2007.

Travelling between shadows huwa ktieb ta’ kważi 200 paġna, maqsum f’disa’ partijiet, u miktub minn wieħed mill-kritiċi letterarji ewlenija f’Malta, Dr. Charles Briffa. L-għażla ta’ l-ilsien Ingliż saret bil-għan li tippermetti lil udjenza ħafna ikbar ta’ qarrejja biex igawdu x-xogħlijiet u jsiru jafu dwar Mario Azzopardi, anki huwa ewlieni, imma did-darba fl-oqsma tal-poeżija, tad-drama u tal-ġurnaliżmu.

Charles Briffa jibda billi jagħti tagħrif bijografiku dwar l-enfant terrible tas-sittinijiet, imma anki informazzjoni dwar Mario Azzopardi kif immatura matul is-snin, sal-ġurnata tal-lum. Is-sabiħ huwa li Briffa jikteb dwar Mario Azzopardi minn perspettiva ta’ 360 grad, u jqiegħdu saħansitra fil-kuntest soċjo-politiko-storiko-kulturali li għex u għadu jgħix fih.

Dan huwa ktieb li jitkellem dwar Mario Azzopardi u xogħlijietu, imma jitfa’ anki dawl fuq Charles Briffa bħala kritiku, traduttur u studjuż ta’ l-ilsna moderni u l-letteratura. B’hekk joħroġ il-ħiliet mhux biss tal-poeta ribell, imma anki tal-kritiku li jesponi b’lingwaġġ u bi stil kritiku imma li jinftiehem il-mekkaniżmi, l-influwenzi, l-esperjenzi personali, letterarji u professjonali ta’ Mario Azzopardi żagħżugħ, imma anki raġel matur li llum qabeż is-sittin sena. U minkejja dan għadu jitqies bħala ewlieni fost l-intellettwali ta’ gżiritna, intellettwali li qatt ma beża’ jgħid u jikteb li l-iswed hu iswed u l-abjad hu abjad. U dan f’kuntrast ma’ intellettwali oħra li għażlu t-triq tal-kompromess, tas-silenzju u beżgħu jagħtu ġudizzju; jew tal-psewdo-intellettwali (li huma ħafna iktar), li ppużaw u għadhom jippużaw bl-uniku għan li jidhru, li jonfħu lilhom infushom u li jimmanipulaw il-pubbliku inġenerali kif jixtiequ huma.

Inħoss li t-titlu ta’ dan il-ktieb – meħud mit-titlu ta’ poeżija li Mario Azzopardi kiteb bl-Ingliż m’ilux f’Lodz - huwa f’postu. Fih innifsu jieħu lill-qarrej fi vjaġġ ta’ skoperta, ta’ kixfa u ta’ rivelazzjoni, mhux biss dwar il-figura ta’ Mario Azzopardi, imma anki dwar bosta aspetti oħra. Hu ktieb li jittratta wkoll il-vjaġġ letterarju, intellettwali u kulturali li Mario Azzopardi għamel matul ħajtu, vjaġġ li jibqa’ għaddej sal-preżent. Huwa vjaġġ bil-punt tat-tluq tiegħu b’Mario Azzopardi jirribella kontra l-istaġnar u t-tradizzjoni, il-mentalità imperjalista u magħluqa, il-biża’ mit-tabujiet, u bil-punt tal-wasla li jerġa’ joqrob lejn it-tradizzjoni, fejn Mario Azzopardi stess jagħraf li wara kollox huwa anki bniedem bil-limiti tiegħu (aspett li jinħass sewwa fil-poeżija Equus).

Il-ktieb Travelling between shadows huma mżewwaq bl-aħħar versi ta’ Mario Azzopardi li forsi ’l quddiem ikollna x-xorti narawhom ippubblikati f’antoloġija poetika għaliha, u dawn kemm fl-ilsien oriġinali (il-Malti), kif ukoll bl-Ingliż. Fih Charles Briffa jittratta r-rabta ta’ Azzopardi mal-poeta nazzjonali Dun Karm, l-importanza ta’ l-impenn soċjo-politiku fl-ideat tal-poeta analizzat, il-kunċett tal-kelma bħala protesta, sehem ir-ritmu fil-proċess tal-kreattività, mekkaniżmi bħall-parodija, il-fokalizzazzjoni, il-grottesk, imma anki l-lingwaġġ partikolari li juża, il-poeproża u l-vers ħieles. Imbagħad hemm ukoll taqsimiet dwar il-femminiżmu fil-versi ta’ Azzopardi, il-laqgħa tiegħu ma’ personaġġ importanti fid-drammaturġija dinjija bħalma huwa Edward Bond, siltiet kritiċi dwar kitbietu minn personalitajiet magħrufa, u d-differenza bejn dak li jagħmel xogħol pornografiku u ieħor artistiku.

Travelling between shadows huwa ktieb li kull min għandu għal qalbu l-poeżija, il-kritika, l-istorja u l-kultura Maltija għandu jkollu fil-librerija tiegħu. Huwa anki ktieb li jippermetti saħansitra li jinqara aktar minn darba ladarba l-istil li bih hu miktub ma jgħajjiex lil dak li jkun.

Patrick Sammut

Meta siket il-bahar – Poeziji ta’ Charles Bezzina (2008)

L-isem ta’ Charles Bezzina huwa marbut ma’ numru ta’ pubblikazzjonijiet kemm ta’ natura poetika kif ukoll ta’ natura storika marbutin ma’ G]awdex matul it-Tieni Gwerra Dinjija. Meta Siket il-Ba]ar hija s-sitt antolo[ija poetika tieg]u wara li f’temp ta’ tmintax-il sena ppubblika Triqat Bla Tarf, Meta Karab il-Ba]ar, Ba]ar Solitarju, Mew[iet tal-}emda u Kurrenti Solitarji. Ba]ar Solitarju ssemma b’[ie] fil-Premju Letterarju 1997, filwaqt li Mew[iet tal-}emda reba] il-Premju Letterarju 2002.

Meta Siket il-Ba]ar ji[bor fih 154 poe\ija. Jinkludi studju kritiku tal-Professur Oliver Friggieri, “Kelmtejn lill-qarrejja” u silta qasira dwar xi tfisser il-poe\ija me]uda minn John Keats. Metrikament u prosodikament Charles Bezzina jintrabat mat-tradizzjoni. Fost il-versi favuriti tieg]u nsibu s-settenarju, l-ottonarju, in-novenarju u l-endekasillabu (il-vers tar-riflessjoni). B]ala forom metri`i j]addem spiss il-kwartina b’rima mqabb\a, id-distiku bir-rima mbewsa, il-vers ma]lul (poe\iji kollha kemm huma bl-endekasillabu ming]ajr rabta ta’ strofa jew rima), u s-sunett Ingli\. Lessikalment Bezzina jissellef l-aktar minn tliet g]ejun: in-natura, it-ti[rib tal-]ajja u t-twemmin. Spiss fil-lingwa[[ tieg]u nsibu referenzi konxji u inkonxji g]al-lingwa[[ tal-passjoni. Huwa jibqa’ anki f’din l-antolo[ija l-aktar re`enti tieg]u l-poeta tal-ba]ar ladarba parti kbira minn vrusu jintrabtu ma’ dan l-ambjent li kittieb li twieled u g]ex fuq g\ira ma jistax jinfired minnu bl-ebda mod. Fi Stennew naqraw li l-ambjent tal-ba]ar jaf joffri ser]an lil min hu ma]kum min-nevro\i. Fuq livell metaforiku, wara x-xbieha tal-bajja u tax-xefaq hemm tifsiriet li jmorru lilhinn mill-fi\iku. Apparti l-ambjent tal-ba]ar perÅ, f’din l-antolo[ija [dida jispikka wkoll il-wied. Anki dan mhux nieqes mis-se]er: “Hemm b]al se]er spiritwali/ li qajl jilma [ewwa l-wied” (Il-Wied). Apparti l-wied (li jista’ jinftiehem b]ala parti mill-makroko\mu, b]all-ba]ar), Bezzina jg]anni wkoll l-i`ken ]lejjaq (il-mikroko\mu) b]al kif jag]mel fi Fjura u Il-Brimba (mifhuma b]ala artista).

Dawk ta’ Meta Siket il-Ba]ar huma poe\iji li g]andhom jinqraw wa]da wa]da, mhux kollha f’daqqa. Hekk biss il-qarrej ikun jista’ jgawdi mija fil-mija u japprezza l-veritajiet li hemm issikkati bejn vrus Bezzina u s-seng]a li bihom ]adem kull poe\ija. Il-qarrej jifhem ukoll li d-dinja tal-poe\ija u dik ta’ Bezzina poeta jintis[u flimkien kif jo]ro[ `ar fil-poe\ija Il-Poe\ija ta’ }ajti. Dwar is-seng]a ta’ l-artist – ikun liema medju jkun – naqraw il-poe\ija Skultur, pittur, poeta: hawn l-arti tinftiehem b]ala l-g]oti tal-]elsien lil forom, ]sibijiet u versi li jkun hemm mag]luqin f’mo]] jew f’qalb l-artist. PerÅ, xi drabi ji[ri li t-toqol tal-]sieb inissel il-we[g]a fil-poeta ladarba ma jo]or[ux f’poe\ija. (Illum }abat ma’ Mo]]i)

Tematikament Bezzina jittratta varjet¿ wiesg]a ta’ su[[etti. Hemm g]add ta’ ele[iji, wa]da minnhom iddedikata lil poeta G]awdxi ie]or, {or[ Pisani, bl-isem ta’ Fuq Qabar ta’ }abib. Dan l-istess persona[[ jispira lil Bezzina biex jikteb ukoll Lil }abibi {or[ Pisani, li jqisu b]ala “missier mill-kbar, g]alliem li ]dimt qatig]”.

Hemm il-poe\iji li jittrattaw il-‘jien’, mela dawk fejn Bezzina jikteb dwaru nnifsu b]ala bniedem poeta. F’It-Torri, dan il-bini jinbidel minn ]a[a solida g]al xi ]a[a [ewwiena jew xbieha ta’ dak li jista’ joffri kenn lill-poeta u mbag]ad ji[[arraf. F’Jiena n-Nar il-log]ba kiefra bejn in-nar u x-xemg]a tissarraf ukoll f’log]ba ta’ ritmi u kliem. Fl-a]]ar kollox jinbidel fi dlam u skiet; jibqa’ biss l-eku, it-tifsiriet u x-xbihat tal-poe\ija. F’Il-{nien tin]ass il-]tie[a li l-poeta j]oss biex ja]rab u jinqata’ mill-“kejl ta\-\mien”.

Hemm poe\iji li jintrabtu ma’ ambjenti miftu]in u o]rajn mag]luqin, klawstrofobi`i. Wa]da minn dawn ta’ l-a]]ar hija Fl-isptar, fejn fuq na]a hemm it-tbatija u l-mewt, u fuq l-o]ra “g]ajnejn il-kur`ifiss”. U dan jintrabat mal-fatt li Bezzina qatt ma jitbieg]ed mit-twemmin Nisrani li matul dal-vja[[ tieg]u jag]tih il-forza biex jimxi ’l quddiem. Fil-poe\ija Fil-Knisja Bezzina jqieg]ed lil Alla (l-ispirtu li jinsab mistur fil-qieg] u li huwa dejjiem) fl-ewwel post, mela qabel l-arti (li ssibha fil-wi``, mela tg]addi). Anki f’Hemmhekk jo]ro[ l-g]arfien tal-limiti ta’ dak li hu uman u `-`ertezza li fl-a]]ar “tirba] ir-ru]”. Min-na]a l-o]ra Fuq l-Alpi tiddeskrivi spazji miftu]a: il-kobor ta’ l-Alpi jfakkar lill-poeta fil-kobor ta’ l-im]abba t’Alla. Jixref hawn `ertu pantei\mu.

Hemm poe\iji li jintrabtu ma’ mkejjen partikolari (nazzjonali u internazzjonali) b]al Krakovja, dil-belt qaddisa li tintrabat man-Na\i\mu, mal-Komuni\mu, imma anki mal-figura tal-Papa {wanni Pawlu II. Poe\iji o]ra ta’ dat-tip huma Santwarju fl-Awstrija u Fuq l-Alpi. F’Lejla fix-Xlendi Bezzina jsir ]a[a wa]da ma’ l-ambjent favurit tieg]u, dak marin. Hemm appell g]as-sensi tax-xamm u tal-vi\joni, imma anki tiftixa g]al stat ta’ safa.

Imbag]ad hemm ukoll poe\iji fejn Bezzina jittratta direttament it-tema tal-patrija. F’Wirt Artna jsostni li hu importanti li nibqg]u ng]o\\u l-[rajjiet u l-wirt tag]na anki g]ax dan jg]inna nkunu a]jar fil-pre\ent. Dan jintrabat b’xi mod ma’ dak li jikteb f’Kexxun l-Img]oddi fejn Bezzina jg]idilna li l-g]o\\a ta’ dak li g]andna fil-kexxun ta’ l-img]oddi tirrifletti a]na kif a]na llum. Anki f’Lill-Kastell t’G]awdex Bezzina juri qima lejn dak kollu li hu [ej mill-img]oddi u frott l-antenati tag]na. U dan iwassal g]al tema o]ra b]alma hija dik tal-progress li jekk ma noqog]dux attenti jeqred l-img]oddi tag]na, dak li huwa awtentiku. Hekk fil-poe\ija B’Tifkira ta’ {or[ B\aru, mid-deskrizzjoni partikolari u ]elwa ta’ bejjieg] tal-karawett marbut ma’ l-img]oddi, Bezzina jg]addi g]at-tematika aktar universali tal-progress u tal-bidla li g]addiet u g]adha g]addejja minnha l-g\ira t’G]awdex: “G]awdex tbiddel, tilef surtu,/ fil-progress g]otor fit-tajn.”

Hemm ukoll il-poe\iji fejn il-‘jien’ isir ‘a]na’, imma xorta wa]da t-tema tibqa’ dik ta’ l-e\istenzjali\mu. F’Il-Vja[[ Bezzina jikteb dwar il-vja[[ tal-bnedmin f’did-dinja, vja[[ fejn “il-boxxla [[ennet... u a]na nippruvaw nimxu ming]ajrha/ sa nsibu d-direzzjoni ta’ destinna”. Minkejja t-tempesta u l-irwiefen, hemm l-ur[enza li jinstab “xi port a]]ari”. Imbag]ad wara l-]effa tar-ritmu u s-sempli`it¿ tal-kliem hemm il-pi\ tal-verit¿ li taqta’ daqs sikkina: id-destin tal-bniedem m’hu xejn ]lief “b\ie\aq tas-sapun... jinfaqg]u fl-arja, jisparixxu”. (Destini b\ie\aq)

Dak li ju\a Bezzina fil-poe\iji tieg]u huwa lsien mirqum u versi ma]dumin b’seng]a kbira, minkejja li [ejjin direttament mill-qalb. L-ixbihat huma ]elwin, `ari, sempli`i, imma profondi qatig]. Il-poe\iji tieg]u jlissnu veritajiet u riflessjonijiet profondi u mill-isba], imma minn ta]t l-ilsien, b]al donnhom qed jitlissnu f’imkien qaddis u li jitlob fuq kollox is-silenzju u l-qima. Xtaqt nag]laq b’poe\ija mill-isba] li hija Lil Raisa (in-neputija ta’ Charles Bezzina, u l-persuna li lilha jiddedika din l-antolo[ija poetika), poe\ija testment li fiha l-poeta G]awdxi jikteb dwaru nnifsu b]ala “individwu/ li kiteb djarju twil ta’ ]ajtu mqallba... ]assiebi/ li ]alla testment stramb ta’ versi mqanqla.”

Meta Siket il-Ba]ar ta’ Charles Bezzina g]andu jsib postu fil-librerija ta’ kull min g]andu g]al qalbu mhux biss il-poe\ija Maltija imma anki l-ilsien Malti.

Patrick Sammut