Ir-rakkont ta’ dan ir-rumanz jifrex fuq 375 paġna u jinqasam f’19-il
kapitlu. Mallia jiddedikah “Lit-tifkira ta’ missieri u ommi; lil ħuti kollha li
magħhom qsamt id-dwejjaq u t-tbatija tal-aħħar gwerra.” Kif jikteb l-istess
awtur, “Dan hu rumanz inkwadrat fi żmien l-aħħar gwerra dinjija, u jagħti
indikazzjoni minn xiex għaddew il-Maltin ta’ dak iż-żmien.”
ŻMIEN, SPAZJU U PERSONAĠĠI:
Dan ir-rumanz jiftaħ bi żmien, data u ħin, u anki spazju partikolari:
Novembru tal-1928, 8 p.m., in-nies dieħla t-Teatru Rjal, mela l-Belt Valletta. Niltaqgħu
ma’ żewġ personaġġi: il-ballerina Franċiża Célestine, u n-Najja, Maltija ta’ 60
sena, mitluqa u li tgħix mal-ġrieden. Huma żewġ figuri opposti imma t-tnejn
deskritti b’mod mill-iktar ħaj. Ftit iktar tard nitlaqqgħu mal-pittur Fredu
Flores, il-prinċipal tiegħu, is-Sur Duminku, oħt Fredu, Hilda, u anki Dun
Belin. Hawn l-azzjoni titqiegħed fi spazju ieħor: il-Birgu. Jissemma l-proġett
tal-Għaqda Drammatika San Lawrenz. Dun Belin hu avangardist flimkien ma’ din
l-Għaqda u b’hekk jikkuntrastja l-bqija li għadhom mogħmija mit-tradizzjonijiet
u mis-superstizzjonijiet medjevali. Fredu l-pittur hu dak li jsalpa lejn
l-Italja biex ikompli l-istudji tiegħu. Jidħol fin-nisġa tar-rakkont it-Tabib
Michel Bru li jiddikkjara mħabbtu lil Célestine imma din tgħidlu li diġà tħobb
lil Fredu. Matul ir-rumanz il-qarrej attent jinnota l-bidla li tgħaddi minnha
Hilda: minn tfajla, għal miżżewġa, għal armla, u aktar tard taħsad billi ssir
soru Benedittina tal-Klawsura. Iktar tard tidħol ukoll in-neputija tat-Tabib
Bru, Miriam, orfni minn ommha.
Spazju ieħor huwa l-Furjana fejn jiġi ċċelebrat funeral importanti f’rabta
man-nisġa tar-rakkont. Il-Furjana, u anki l-Belt, huma l-ispazju fejn naraw dak
li jseħħ bejn it-Tabib Bru, Miriam u missierha. Aktar tard nittieħdu f’Ruma
fejn l-attenzjoni tagħna taqa’ fuq Fredu.
F’kapitlu 7 tissemma d-data 1938. Jingħad li Fredu għadda 9 snin ta’ ħidma
iebsa f’Ruma, f’rabta mal-istudji fl-Arti. Din id-dimensjoni individwali u
mistħajla titwaħħad mas-sitwazzjoni storiko-internazzjonali (Hitler, Mussolini
u Malta f’rabta mal-Ingilterra). Fredu jagħżel li jinżel lura Malta bla
dewmien. Hi deċiżjoni li jieħu anki bis-saħħa ta’ poeżija patrijottika li
kienet bagħtitlu oħtu dwar Malta, miktuba bl-ottonarji u rrimata. Mallia
jkompli jgħarrafna bil-ġrajjiet storiċi tal-mument: is-sena 1939, il-bidu
tat-Tieni Gwerra Dinjija, u l-Maltin konxji li Malta se tkun iċ-ċentru ta’
attakki ħorox mit-Taljani u l-Ġermaniżi. It-taħlita bejn il-mistħajjel u
l-istoriku jerġa’ f’kapitlu 10. Id-data hi s-16 ta’ Jannar 1941: naraw lil
Miriam fil-Birgu, f’jum l-attakk fuq l-Illustrious. Minn hawn insiru nafu dwar
il-ħerba u d-deżolazzjoni li kienu jħallu warajhom l-attakki mill-ajru.
L-ispazju hawn jinbidel minn dak tal-belt (il-Belt, il-Furjana u
l-Kottonera) għal dak tal-irħula (Ħal Qormi) fejn sabu kenn bosta refuġjati.
Mallia jagħtina bosta riferimenti topografiċi utli biex nifhmu aħjar kif kienet
Malta ġeografikament fi żmien it-Tieni Gwerra Dinjija. Il-bliet u l-irħula
kienu għadhom imbegħdin minn xulxin u mifrudin minn oqsma wiesgħa tar-raba’.
Min kien jazzarda jaqsam dawn l-oqsma fi żmien il-gwerra kien bħal min kien
jirriskja jaqsam il-Port il-Kbir f’dan iż-żmien ta’ perikli kbar u ta’ theddid
mill-Junkers Ġermaniżi.
Ritratt interessanti ieħor ta’ karattru Ġirbi hu dak ta’ Ċetta tad-Dudu.
Aktar tard f’Ħal Qormi niltaqgħu wkoll mal-personaġġ partikolari taċ-Ċiċċa,
raġel sempliċi imma m’ogħla hawn. Hemm ukoll Settija d-deffiena. Hemm ukoll
l-Avukat Bastjan, il-Lellekkin. Karattri bħal Ċaflas, iċ-Ċiċċa u n-Najja jidhru
kull tant żmien biex bħal jimlew irkejjen żgħar fin-nisġa tar-rakkont. Laqam
interessanti ieħor jissemma f’kapitlu 16: in-Nemluwa.
L-ispazju jerġa’ jinbidel meta f’kapitlu 9 l-azzjoni sseħħ fl-isptar ta’
Bighi fejn jiġi rikoverat it-Tabib Bru. Hawn jispikka l-kuntrast bejn spazju
magħluq (ir-raħal) u spazju miftuħ (il-Port il-Kbir). F’kapitlu 10 Mallia
jdaħħalna fl-ispazju tax-xelter wara li titħabbar theddida ta’ attakk mill-ajru.
Tissemma data eżatta oħra: Jannar 1941. Tolqot ix-xbieha tal-Port il-Kbir li
joffri kenn permezz ta’ jdejh godlija (ara p.172). Iktar
’il quddiem naqraw dwar is-Surġent Ċaflas u dwar il-Maltin fix-xelters waqt li
barra hemm l-infern tal-blitz fuq l-Illustrious: il-kbar jgħidu r-rużarju u
l-kurunelli, it-tfal ipinġu bastimenti u ajruplani. Kien hemm ukoll biża’ kbir
biex jinqasam il-Port il-Kbir bil-lanċja.
Aktar dati jissemmew f’kapitlu 11: is-6 ta’ Frar, meta Rommel jinżel fi
Tripli; it-23 ta’ April, mela l-festa ta’ S. Ġorġ. Tissemma d-dikjarazzjoni li
Churchill kien bagħat lill-poplu Malti għall-qlubija li kien qed juri kontra
l-attakki mill-ajru. Huwa rreġistrat ukoll (f’kapitlu 13) l-attakk tal-eboats Taljani fil-Port il-Kbir.
Jingħata wkoll tagħrif storiku dwar sehem l-Italja u l-Ingilterra matul
is-sekli u f’rabta ma’ ġżiritna. Data oħra hija l-aħħar ta’ Lulju: rakkont
fittizzju u rakkont storiku jimxu id f’id. Isir tieġ doppju u fl-istess ħin
iseħħ attakk mill-ajru fuq bosta nħawi strateġiċi. Il-maltemp hawn bħal iħabbar
minn qabel dan l-attakk aħrax. Hu l-istess jum meta ġġarraf it-Teatru Rjal.
Kapitlu 15 jintrabat mal-bidu ta’ Awwissu. Mallia
jkompli jagħtina kwadretti mill-ħajja ta’ kuljum fir-raħal. Isiru pjanijiet
biex isir pellegrinaġġ lejn Għawdex; iseħħ funeral; il-biża’ minn xi attakk
mill-ajru waqt il-qsim tal-Fliegu; il-fran u l-laned tal-blakk; il-black market, id-dqiq fin, l-inbid ta’
Coleiro, il-qrara darba fil-ġimgħa, il-loudspeaker tar-Rediffusion fuq il-ħanut
biex kulħadd jisma’ aħbarijiet importanti, u l-bqija. Għawdex jinftiehem bħala
spazju li joffri ħarba u kenn mill-qilla tal-gwerra.
Kapitlu 18 jirreġistra l-ġrajja tal-wasla
tal-Konvoj ta’ Santa Marija fil-15 ta’ Awwissu 1942. Ftit iktar tard jissemmew
Rommel, Tobruk, El Alamein u l-bqija.
LINGWA U STIL:
Mallia jħaddem stil mexxej mill-bidu sat-tmiem u dan anki permezz ta’ bosta
partijiet djalogati. Numru ta’ sentenzi huma mibnijin minn perijodu sintattiku
twil. Dan biex in-narratur idaħħal lill-qarrej
fl-atmosfera tal-post. Hemm ukoll siltiet ta’ deskrizzjoni fejn isseħħ
anki l-azzjoni tar-rakkont, u oħrajn ta’ riflessjoni fejn l-azzjoni bħal tieqaf
għal waqtiet. Mallia jalterna wkoll bejn deskrizzjonijiet ta’ dak li qed iseħħ
ġewwa (eż. ġewwa t-Teatru Rjal) u oħrajn li jintrabtu ma’ dak li qed iseħħ
barra (fit-triq). Hekk l-interess tal-qarrej ma jieqaf qatt bħalma ma jbattix
ir-ritmu tar-rakkont. Ċerti deskrizzjonijiet u dettalji jikxfu l-fatt li
l-awtur f’dan il-każ hu wieħed erudit u infurmat dwar oqsma bħalma huma l-arti,
l-istorja, l-ilsna, l-opra, l-arkitettura u oħrajn. Hekk Mallia jagħtina
ritratt ħaj ta’ kif kienet Malta fil-bidu tas-seklu 20.
Titħaddem ukoll l-alternanza bejn partijiet serji u oħrajn komiċi. Ma’ dawn
tal-aħħar tintrabat in-Najja u ġurdien li joħolqu kaos sħiħ fil-Kafè Premiere.
F’parti oħra waqtiet solenni u ta’ swied il-qalb (il-funeral) jintrabtu ma’
oħrajn tad-daħq, bħall-biċċa tan-nisa li jħallu l-ġwielaq tagħhom f’post
partikolari, att li lill-kappillan tah fastidju, jew meta waqt funeral ieħor
fil-knisja ta’ San Ġorġ f’Ħal Qormi s-serju jitħallat mat-tbissima li joħloq
il-karattru taċ-Ċiċċa. Mallia jerġa’ jserraħ mid-drammatiċità tal-gwerra
f’kapitlu 11 meta jissemma l-miraklu-ċajta ta’ meta San Ġorġ ħareġ min-niċċa.
Matul ir-rumanz Mallia jirreferi għar-reliġjon ta’ Żaratustra, in-Noche Oscura ta’ San Ġwann tas-Salib u
t-Terrible Sonnets ta’ Gerald Manley
Hopkins, it-tnejn referenzi letterarji universali. Aktar ’il quddiem jissemma
Cavaradossi mill-opra Tosca (p. 109).
Dun Belin ikanta biċċa mill-Bohème
ta’ Puccini. Mallia jinkludi wkoll parti drammatizzata flimkien ma’ versi
miktubin kollha minn Hilda Flores. F’Ruma Fredu jkompli jitbiegħed minn Alla:
huwa hawn fejn jissemma Nietzsche u x-xogħol Hekk Tkellem Zarathustra. Dan kollu jkompli jgħolli l-livell
letterarju ta’ dan ir-rumanz storiku. Mallia juża anki l-aħbarijiet
mill-gazzetti kontemporanji biex idaħħalna iktar fl-ispirtu taż-żmien. Naqraw
dwar l-eżilju ta’ Leo Tolstoj u l-wirja ta’ Salvador Dali. F’kapitlu 16 issir
referenza għall-poeta Franċiż Lamartine.
Hemm drabi meta ssir qabża temporali
- flashforward - u b’hekk
Mallia jaħsadna b’dak li ma nkunux stennejna: laqgħa mhix mistennija li
tiżviluppa fi żwieġ, tqala li ma tirnexxix, aħbar xejn sabiħa u deċiżjoni ta’
adozzjoni. Dan kollu jsir fi spazju ta’ paragrafu wieħed. Mallia jerġa’ jaħsad
iktar ’il quddiem meta waqt konfront dirett bejn Fredu u Célestine, filli
l-qarrej ixaqleb lejn Fredu minħabba li Célestine ttradietu u ma żammitx
kelmitha, u filli sseħħ traġedja li ġġiegħel lill-qarrej idur kontra l-istes
Fredu u jitħassar lit-tfajla. Il-ħasda terġa’ f’kapitlu 16 meta t-traġedja
nazzjonali (l-attakki mill-ajru) tintrabat ma’ dik mistħajla-familjari
(personaġġ ewlieni jmut b’xokk elettriku). Il-ħasda ma tonqosx lanqas fl-aħħar
kapitlu tar-rumanz fejn jitħabbar is-suwiċidju ta’ personaġġ ieħor ta’ ċerta importanza
fin-nisġa tar-rakkont. U dan kollu biex Mallia jurina kemm il-gwerra tħalli
tiġrib warajha.
Hawn jidħol l-użu tal-kliem fil-korsiv li jirrifletti kliem il-kuxjenza li
tniggeż lil Fredu tant li jaħrab bla ma jaqdi dmiru. Dan iseħħ ironikament fil-festa
ta’ belt twelid Fredu, il-Birgu. Id-dlam u t-tinwiħ fil-knisja ta’ S. Lawrenz
b’xi mod jirriflettu dak li hemm f’ruħ Fredu. Il-korsiv jerġa’ jintuża meta
t-Tabib Bru f’waqt ta’ disperazzjoni jaqra d-djarju ta’ Célestine (mekkaniżmu
narrattiv ieħor li jintroduċi Mallia): il-korsiv jagħti ħjiel tal-ġrajjiet
storiċi tal-waqt meta Hitler qed jakkwista iktar saħħa. Il-korsiv jintuża meta
naqraw il-ħsibijiet tat-Tabib Bru waqt il-quddiesa funebri ta’ martu. Jintuża
wkoll fl-ittra ta’ Hilda lil ħuha Fredu meta jaħrab lejn Ruma bla ma ħadd
jissuspetta xejn. It-Tabib Bru jiddeċiedi li jkompli hu d-djarju ta’ Célestine:
jikteb dwar iktar avvenimenti kontemporanji, fosthom dwar ir-Russja, Stalin u
l-Kożakki. Aktar tard, meta jiġi nieqes it-Tabib Bru, hija Miriam li tkompli
taġġorna dan l-istess djarju. Hija tikteb retrospettivament u tispiċċa bid-data
tat-13 ta’ Frar 1942 meta 42 internat jintbagħtu l-Uganda. Il-Gvern Ingliż hu
msejjaħ bħala dittatorjat fil-konfront tal-Maltin.
Il-korsiv jerġa’ f’kapitlu 10. Waqt mumenti ta’ skiet u pawsa Miriam taqra
xi aħbarijiet minn gazzetti antiki dwar ġrajjiet Malta bejn l-1923 u l-1940.
Dan ikompli jqiegħed ir-rakkont fil-perspettiva storika proprja. F’rabta ma’
dan Mallia jfakkar fil-qawl Latin, homo
homini lupus, jiġifieri il-bniedem lupu għal ħutu l-bnedmin proprju f’rabta
mal-kefrija tal-gwerra. Aktar tard il-korsiv jintuża biex naraw x’kien jaħseb
il-poplu Malti dwar Mussolini u d-deċiżjoni tiegħu li jingħaqad ma’ Hitler.
Anki f’kapitlu 16 naraw il-korsiv: hawn iwasslilna l-ħsibijiet ta’ Miriam
fuq il-vapur hu u ħiereġ mill-Port il-Kbir (p. 299), imma anki l-ħsibijiet
tal-Ispettur (p. 305). Il-korsiv jerġa’ f’kapitlu 17: Miriam terġa’ tikteb
fid-djarju taħt id-dati Jannar sa April 1942: naqraw dwar il-ftuħ tal-Victory Kitchens sal-15 ta’ April u
l-għoti tal-George Cross.
Il-korsiv jerġa’ f’kapitlu 18 meta mill-ġdid Miriam tikteb
ir-riflessjonijiet tagħha fid-djarju ta’ Célestine, din id-darba dwar mewt u
ħajja, dwar dawk li marru u dawk li ġew jew baqgħu. B’xi mod tesprimi sens ta’
tama permezz tal-kelma “qawsalla”, it-titlu tal-aħħar kapitlu. Il-korsiv jidher
ukoll fl-aħħar kapitlu (19): bih hi miġjuba l-ittra tal-Avukat Bastjan
il-Lellekin. L-istess korsiv jintuża ftit iktar tard f’rabta mad-djalogu
mistħajjel li jgħaddi f’moħħ Dun Belin u l-Isqof: hawn Mallia jurina
l-ħsibijiet u x-xewqat mistura ta’ Dun Belin.
Hemm waqtiet fir-rakkont li għall-ewwel jidhru trivjali, imma wara wieħed
jifhem li huma importanti f’rabta mal-iżvilupp tal-istess rakkont: per eżempju,
l-aħwa sinjuri li joffru l-għajnuna finanzjarja lill-Każin ta’ S. Lawrenz,
il-kapaċitajiet artistiċi ta’ Hilda u Fredu, u l-preparamenti għall-festa ta’
S. Lawrenz. Din hija wkoll parti li sserraħ mit-tensjoni u mir-ritmu
tar-rakkont ewlieni. Mallia jagħmel dan biex ifakkarna li l-ħajja għandha kemm
mill-ħelu kif ukoll mill-morr. Dan hu wkoll ritratt ħaj ta’ dak li jseħħ
fir-raħal f’rabta mal-festa tal-patrun. Jissemma wkoll tat-terramaxka, ritratt
ieħor mill-imgħoddi. Is-sabiħ u l-ikrah, il-ħajja u l-mewt, it-tieġ minn naħa u
l-attakk mill-ajru u d-dar imġarrfa bil-miżżewġin jinqatlu jerġgħu jintrabtu
flimkien fil-kapitlu 14. Diqa u tama jimxi id f’id: imutu l-ġenituri, imma t-trabi
wlied u tewmin isalvaw. Anki f’kapitlu 17 nassistu għal aħbar tajba: it-twelid
ta’ iben Fredu u Miriam.
Mallia jħallat ġrajjiet marbutin mal-ħajja ta’ kuljum tar-raħal ma’ oħrajn
mistħajla, waqtiet ta’ ferħ ma’ oħrajn ta’ diqa. Hekk f’kapitlu 11 naqraw dwar
l-inċident li jibdel il-ħajja tas-Surġent Ċaflas fil-Birgu. “Ferħ, tbatija, ferħ”
(p. 368) tgħid Hilda lil missierha wara li tgħarrfu li tkun dieħla soru
mal-Benedittini. Fuq din l-alternanza hu mibni dan ir-rakkont uman ta’ Mallia.
Nifhmu wkoll li bl-istil tiegħu Mallia jaf iżommok fuq ix-xwiek u fl-istess
ħin inissel bħal tbissima. Dan jidher f’paġna 221: “Dehrilhom li x-xitan ta’
taħt San Mikiel, għalkemm ma kienx qed jidher wisq, kellu l-qrun jiċċaqlaq ’l hemm
u ’l hawn. Idu merfugħa ’l fuq, qisha qed tisħethom, rawha titħarrek ukoll.
Imma min seta’ jgħidilhom li dak iċ-ċaqliq kollu kien ħtija tal-ftila
tal-lampier li kultant kien itiha tal-qamar u tibqa’ tiċċaqlaq u terġa’ tieqaf qisha
bis-sulluzzu.” Wieħed jista’ jara wkoll paġna 224: “Ir-reffiegħa kienu kultant
jagħtu daqqa t’għajn ’il fuq biex jaraw jekk id-dragun kienx għadu hemm fejn
kien poġġieh l-iskultur Feliċi, Qormi bħalhom, xi mitejn sena qabel. L-iskultur
Qormi Feliċi kien ħallieh kemxejn mimli, imma sa daż-żmien li qed nitkellmu
fuqu d-dragun deher li kien għamel xi ftit tad-dieta. Għalkemm magħdur sewwa
taħt riġel San Ġorġ, dad-dragun qisu li dejjem ried jipprova jiskappa għalkemm
qatt ma rnexxielu. Dażgur, toqol ta’ suldat bħal dak fuqu!”. Niskopru li dak li
ħasbu kien il-“miraklu” ta’ San Ġorġ ma kien miraklu xejn: kien biss pjan ta’ Dun
Nat, il-Prokuratur, biex idaħħal kemxa flus mingħand in-nies li jiġu jżuru
l-knisja. F’dawn il-partijiet il-gwerra titqiegħed fl-isfond tar-rakkont.
Hemm ukoll partijiet mill-Innu għal S. Lawrenz li kitbet Hilda: mela
fir-rumanz (proża) insibu siltiet ta’ poeżija. Aktar versi mqabbla jiġu nklużi
f’kapitlu 10 f’rabta ma’ ġuvni li kien qed ikanta waqt traġitt bil-lanċja
fil-Port il-Kbir. Hawn Mallia jfakkarna li l-poplu Malti kien jagħmel minn
kollox biex iderri kontra l-biża’ u l-kruha tal-gwerra. Il-versi mqabbla
f’għamla ta’ kwartini u ta’ talba jinkitbu minn Hilda u naqrawhom fl-aħħar
kapitlu.
F’kapitlu 7 nsiru nafu li Fredu u Hilda mhumiex aħwa naturali. Dan żgur
iservi bħala novità u żvilupp f’rabta man-nisġa tar-rakkont. Hawn naqraw dwar
it-traġedja li firdet lil Hilda mill-veri ġenituri tagħha u dwar
il-predispożizzjoni naturali tagħha bħala attriċi drammatika.
Hemm drabi (eż. tmiem kapitlu 8) meta wara silta
deskrittiva twila fejn isseħħ bosta azzjoni, jaqa’ s-skiet li jġib miegħu
l-biża’ minn attakk mill-ajru. Hawn titħaddem għal darb’oħra t-teknika
tal-kuntrasti. Preżenti huwa wkoll il-kuntrast bejn in-nies tal-belt
(il-Kottonera) marbutin ma’ sens ta’ għeluq, baħar u ġesti li juru qrubija, u n-nies
tar-raħal (Ħal Qormi) fejn hemm il-ftuħ tal-għelieqi. Kuntrast ieħor huwa dan:
minkejja li hu ż-żmien ikrah tal-gwerra, jaħkmu wkoll il-ġenerożità u l-qalb
tajba tal-Maltin li lesti jgħinu lil min jinsab fil-bżonn u jagħti daqqa t’id.
Bħala lingwa mħaddma wieħed isib fuq naħa kelma bħal “tentużjażmani” (ġejja
mir-Romanz); fuq l-oħra eżempji ta’ Malti idjomatiku bħal “m’iniex fid-deffa
tiegħek.” (p. 159) F’kapitlu 11 insibu idjomi bħal “mhux l-ewwel darba li
l-ħrief mietu qabel in-nagħaġ”; “Kien beda jdejqu d-dell tiegħu”; “Kienu qishom
il-ħabel u s-satal”. Matul ir-rakkont Mallia jinkludi wkoll bosta kliem u
frażijiet minn ilsna oħra bħall-Franċiż u l-Latin.
Mallia jirnexxilu wkoll jintegra bosta tifkiriet u
episodji minn ħajtu stess fir-rakkont tiegħu – eżempju l-passatemp favorit
mis-subien ta’ żmien il-gwerra, jiġifieri dak li jibnu knisja żgħira -, u dan
anki permezz tad-djalogi li joħloq bejn il-personaġġi tar-rumanz.
F’kapitlu 14 in-narratur onnixxenti jirnexxilu
jwasslilna l-ħsibijiet individwali u anki komunitarji tan-nies li nġabret
fil-knisja waqt it-tieġ taż-żewġ koppji: naqraw ħsibijiet dwar l-għarajjes
mill-bliet tal-Furjana u l-Birgu u anki dwar l-attakk mill-ajru. Dan kollu
jkompli jgħin biex ir-rakkont ta’ Mallia jkun awtentiku. F’kapitlu 16 għajnejn
in-narratur onnixxenti jimirħu minn post għall-ieħor b’ħeffa kbira: filli
jiddeskrivi x’inhu għaddej fuq il-vapur, u filli jiddeskrivi x’seħħ f’Ħal Qormi
waqt attakk mill-ajru. Kollox juri aħjar il-biża’ u l-miżerja li l-gwerra
kienet nisslet fost il-Maltin.
Mil-lat stilistiku żgur tolqot din il-parti; “Min
mar, kien mar, imma min kien baqa’ kien baqa’, bata u beka.” (p. 266) Hemm
ċerta mużikalità imma anki konċiżjoni li jinfdu l-qalb tal-qarrej. Anki din
il-parti: “knejjes, jinqalgħu minn posthom u jinżlu ħelu ħelu fl-art, meta
jiġġarrfu ħorrox borrox bħalma tiġġarraf kaxxa tal-kartun f’idejn tifel żgħir.”
(p. 267). F’nofs is-sentenza hemm alliterazzjoniiet konsonantali u vokaliċi,
onomatopea, similitudni u Malti idjomatiku. Kollox juri li min qed jikteb hu
bniedem misjur u tas-sengħa fil-kitba tal-Malti.
TEMATIKA:
“Gost? Mhux dan hu l-għan tal-Arti? Li tagħti gost?” (p. 12) Diġà mill-bidu
Mallia jagħti definizzjoni tal-Arti f’rabta mar-rumanz li qed joffri
lill-qarrejja tiegħu. Marbut ma’ dan hemm il-laqgħa bejn Fredu – pittur - u
oħtu Hilda – tikteb il-poeżiji - fejn isseħħ diskussjoni dwar il-pittura u
l-poeżija, u dwar x’hemm li jifridhom u li jgħaqqadhom. Aktar tard naqraw, “Ut
pictura poesis. Il-Poeżija bħall-Pittura hi Arti.” (p. 86)
Iktar kemm naqraw iktar nagħrfu li dan hu rakkont ta’ mħabba bejn Fredu u
Célestine (u mhux biss bejniethom), imma anki rakkont ta’ xorti tajba bejn
Fredu u l-prinċipal tiegħu, is-Sur Duminku. F’kapitlu 7 naqraw dwar il-ġibda
bejn Fredu u Hilda li tmur lil hinn minn dik bejn l-aħwa.
Kontra t-temi tal-familja u tal-imħabba hemm dik tal-mewt li fir-rumanz
taħsad iktar minn darba kemm fuq livell storiku minħabba l-gwerra kif ukoll fuq
livell mistħajjel ladarba jitnaqqru bil-mod il-mod diversi personaġġi
importanti fin-nisġa tar-rakkont ta’ Mallia. Ironikament, omm Hilda u Fredu,
Lorenza, u l-ġenituri adottivi ta’ Fredu, jiġifieri Duminku u Pawlina, imutu
meta Malta tibda tieħu ftit tar-ruħ mill-attakki mill-ajru.
Hemm imbagħad it-temi tal-fidi u d-disperazzjoni. Wara li Fredu jerġa’ lura
Malta u jiskopri li t-tfajla li kien iħobb iżżewġet lil ħaddieħor huwa
jitbiegħed mill-fidi. Fl-aħħar tar-rumanz Fredu jikkonverti wara snin twal ta’
tbegħid mill-knisja. Tissemma l-poeżija The
Hound of Heaven ta’ Thompson, u Mallia jqiegħed fuq fomm Dun Belin u Hilda
siltiet mill-opra Aida.
Tema oħra hija dik tal-gwerra. Kapitlu 8 jintrabat mal-bidu tal-gwerra
f’Malta u l-konsegwenzi li ġabet magħha. Id-data hi l-11 ta’ Ġunju 1940, il-jum
meta nbidlu bosta affarijiet. Hawn it-Tabib Michel Bru jnizzel fid-djarju
tiegħu aktar aħbarijiet ta’ natura politika, soċjali u artistika. Permezz ta’
dan Mallia jqiegħed ir-rakkont tiegħu fil-perspettiva temporali adatta. Parti
kbira minn dan il-kapitlu hi ta’ natura deskrittiva f’rabta ma’ x’seħħ fl-ewwel
jum tal-gwerra. Mallia jfakkar ukoll il-biċċa tar-refuġjati li mill-Kottonera
sabu ruħhom milqugħin fl-irħula. Dawn ġabu magħhom imġiba u anki lingwa
differenti minn dik mitkellma fl-irħula.
L-aspett patrijottiku joħroġ f’kapitlu 10 permezz ta’ Miriam: “Xtaqet li
hija wkoll kienet mal-maħbub tagħha fuq il-kanun biex turi ’l-għadu x’taf
tagħti Malta u x’jafu jagħtu wliedha, ulied tal-azzar jilqgħu qalbiena
għall-azzar l-ieħor li kien qed jitwaddab mill-għoli mimli valenu kontra
l-ħajja. “ (p. 183) Hawn titħaddem il-metafora klassika fejn Malta tinftiehem
bħala l-omm, filwaqt li l-Maltin jinftehmu bħala l-ulied.
KONKLUŻJONI:
Biża’ u Kuraġġ jagħlaq bid-data storika tas-16 ta’
Novembru 1942, bil-wasla ta’ konvoj ieħor mill-Eġittu. Jgħaddu eżattament 14-il
sena mill-ewwel kapitlu, ladarba jiftaħ bid-data ta’ Novembru 1928. Anki dan hu
rumanz bi tmiem hieni. Mallia jurina Malta mkissra, imma b’poplu mimli tama
fil-ġejjieni u lest li jerġa’ jibda l-ħajja mill-ġdid, din id-darba fil-paċi.
Mela fl-aħħar mill-aħħar huwa anki rumanz li jwassal il-messaġġ tal-importanza
tal-paċi fost il-ġnus.
Patrick Sammut
No comments:
Post a Comment