TRIFOLJU TA' LWIEN (2014) - Ġabra ta' poeżiji mill-pinna ta' Mario Attard, Patrick Sammut u Frank Zammit

DAĦLA KRITIKA tal-Prof. Oliver Friggieri

Sa mill-bidu taċ-ċiviltà miktuba l-Poeżija ilha tidher bħala kategorija tal-ispirtu tal-bniedem. Il-Poeżija hi parti min-natura umana qabel ma hi sempliċi forma ta’ espressjoni tiegħu. Kemm bil-fomm u kemm bil-kitba dan il-ġeneru sar fenomenu ewlieni f’oqsma reliġjużi u kulturali ta’ kull xeħta. Il-kontenuti ftit jew wisq baqgħu l-istess; huma sewwasew dawk it-temi, mudelli arketipiċi li jitilgħu fil-wiċċ mill-qiegħ fejn jinħażnu minn ġenerazzjoni għal oħra, bħala maħżen tal-memorja kollettiva, biex jagħtu forma lill-inesprimibbli. Kull epoka għandha x-xejriet partikolari biex jitfisser bil-kelma poetika kulma hu kostanti, residenti għal dejjem fir-ruħ tal-bniedem. L-isfida tal-bniedem minn żmien għal ieħor hi, mela, li jsib mezzi differenti kif jisħaq bil-modi moderni tiegħu kulma hu ’l fuq mil-liġijiet tat-tibdil storiku.

     F’dan l-isfond tista’ tiftiehem is-sħubija bejn it-tliet poeti ta’ din il-ġabra, Mario Attard, Patrick Sammut u Frank Zammit, it-tlieta wlied tipiċi tal-kultura ta’ pajjiżhom, u t-tlieta interpreti  tar-realtà bejn tmiem is-seklu għoxrin u s-seklu l-ġdid. F’dan id-dawl jista’ jingħaraf il-karattru distintiv ta’ kull wieħed waqt li tidher ukoll ir-rabta sostanzjali li sseħibhom flimkien, fi trio li għandu minn kor daqskemm għandu minn solisti.

Mario Attard – kwadretti riflessivi

Mario Attard jinqeda bl-esperjenza personali tiegħu biex idur lura u jilmaħ ir-rilevanza tal-imgħoddi għall-isfidi tal-preżent. It-tiġrib hu l-punt tat-tluq għas-siltiet fejn hu jimraħ bil-ħsieb li jsib it-tifsira (Lil Ġwanni Battista de la Salle, Eleġija għaz-Zija). Huwa jgħaddi mingħajr xkiel minn burdata għal oħra, dejjem bit-tama li jikseb is-sens  ta’ kull bidla fil-mod kif ir-ruħ tagħraf lid-dinja tal-affarijiet, dik id-dinja li għalih hi kemm paradossali u kontradittorja u kemm loġika u ordinata  (Pitirrossi, Fi Pjazza Santa Margerita, Max-Xatt ta’ Pozzallo, Rajt tfajjel). Il-kwadretti tiegħu, magħżulin b’ħarsa naturali, istintiva,  huma spunti għal riflessjoni fit-tul, mibnija b’mod li tikseb rilevanza usa’.

     Kull riflessjoni hi l-effett permanenti ta’ dehra li tfeġġ u mbagħad tgħib fix-xejn. Il-ħtieġa li tinsilet verità universali minn dehra partikolari tispjega sewwasew għala Mario Attard jesplora oqsma u xejriet diversi tal-ħajja komuni, u minnhom jiskopri u jirreġistra verbalment xi aspett speċjali (Driegħ id-destin, Bla identità, Il-ħajt ta’ Berlin, Illejla ġejt imtaqqal, Emanwel, Trapassjoni, Taħt il-Kurċifiss ta’ kamarti). Miġburin ilkoll flimkien bħala tema kumplessa waħda, dawn il-poeżiji u oħrajn bħalhom jifformaw il-kredu etiku ta’ Mario Attard, kemm bħala persuna u kemm bħala poeta.

     Dan kollu huwa sikwit minsuġ ma’ tifkiriet ċari mislutin mill-memorja ta’ żmien imbiegħed mill-prezent; il-post u l-atmosfera jwasslu s-sensazzjoni ta’ xi ħaġa suġġestiva, li tibqa’ hemm, maħżuna, minkejja l-mogħdija maħruba taż-żmien (Bormla). B’attitudni bħal din ma jistax jonqos li jixref il-kumment soċjali, il-ġudizzju prudenti ta’ poeta li qatt ma jgħolli l-vuċi u li jipprova jara r-rilevanza ta’ fatti mill-perspettiva lirika, sentimentali (Apoloġija lil Ruzar Briffa, Jien mhux klandestin, Spazji mifxula).

     Diversi siltiet juru li Mario Attard huwa interessat li jiżvolġi djalogu affettiv mal-qarrej/semmiegħ, u li jafferma, dejjem b’ġentilezza, b’mod li jistieden il-kunsens. Għal din ir-raġuni huwa ma jitbiegħed qatt mill-modi popolari tat-taħdit, kemm fit-tonalità u kemm fl-għażla tal-mezzi tekniċi. Il-versi tiegħu jimirħu xi mkien bejn il-lirika u l-proża. B’dan il-mod huwa jiggarantixxi li l-komunikazzjoni sseħħ anki bħala espressjoni li ma hix neċessarjament letterarja, anzi poetika.

Patrick Sammut – il-poezija bħala djalogu

Għal Patrick Sammut il-poeżija hi espressjoni personali daqskemm stqarrija misluta mis-sentimenti komuni ta’ soċjetà li bħallikieku jonqosha li ssib interpretazzjoni tal-karattru tagħha biex tasal issib paċi magħha nnifisha. Hemm fil-poeżiji tiegħu dimensjoni politika li tinħass b’mod indirett, imgħottija taħt saff prudenti ta’ ħsieb soċjali. Huwa sikwit jitlaq mit-tfassil ta’ kwadrett imlewwen bil-ħsieb li tinsilet minnufih riflessjoni ta’ xeħta morali. Il-poeta jpinġi biex imur lil hinn mill-pittura stess; joffri dehra biex jasal għas-sens li għandu jkun hemm taħtha, u b’dan il-mod jobbliga lill-kritiku tiegħu li jaqrah f’żewġ livelli, il-letterali u l-figurattiv, l-affermat u l-implikat (Jien u l-ħin, Karnival solitarju, Hemm…, Jum ta’ btala, Fi triqat ir-riflessjoni, Forsi xi darba…, Nitfa’ kollox wara dahri, Il-ħarsa ta’ tarbija).

    Huma x’inhuma l-konklużjonijiet loġiċi li jistgħu jinħarġu minn dawn il-kwadretti, il-poeta juri bis-sħiħ li d-deskrizzjoni hi gost fiha nnifisha, hi diġà speċi ta’ ġustifikazzjoni tagħha stess, skop fiha nnifisha. Dan il-gost, li jinħass sikwit bħal f’L-Għadira mill-gallarija u f’Fuq ir-ramla, ma jeskludi b’ebda mod l-ironija (Pawsa), waqt li lanqas ma jnaqqas mis-saħħa tal-konvinzjoni tal-poeta li l-poeżija hi minnha nnifisha faraġ (F’siegħa bikrija). Hi liema hi l-burdata l-poeta jiddjaloga b’mod kordjali, u jirrikorri għall-memorja anki biex jirrivela r-rilevanza ta’ kulma qiegħed iħoss issa u hawn (Milied sieket).

      Waqt li Patrick Sammut jadotta, bħala regola, it-tonalità ta’ min qiegħed jiżvolġi diskursata diretta mal-qarrej/semmiegħ tiegħu, tant li hu nnifsu jinħass ‘jindaħal’ bħala awtur implikat, min-naħa l-oħra,  tinħass frekwenti l-preżenza ta’ figura bejn storika u bejn ideali li huwa jibni magħha djalogu intimu, affettiv, nostalġiku, espressjoni ta’ kulma hu l-aktar essenzjali fil-vizjoni tiegħu. Hi figura li takkompanja lill-poeta f’waqtiet intensi, f’burdati differenti li madankollu jiltaqgħu xi mkien bħala varjanti tal-istess tema (Jien u miexi fi triqti, Min-naħa l-oħra tal-linja, Mingħajrek, Hemm żminijiet…, Inti ma tispiranix).

    Minkejja din il-preżenza, li hi wisq aktar importanti mill-grammatika tal-poeżija (il-vokattiv) li tagħtiha forma, dik li tabilħaqq taħkem fuq kull riferiment ieħor hi l-figura ta’ omm il-poeta. Ħarstek fuqi u Tifkira ta’ omm huma żewġ mumenti li jagħtu l-aqwa karattru lil din il-ġabra ta’ Sammut, u aktarx lill-istess personalità tal-poeta. Huma eleġiji daqskemm huma wkoll poeżiji ta’ tifkira, liriċi li jiċċelebraw xi ħaġa li hi wisq ifned min-niket ta’ ltim. B’lingwaġġ deċiż u sod, b’metafori li jindikaw involviment sħiħ fit-tema, Sammut jikber b’maturità teknika u espressiva li tindika li din hi t-tema ċentrali li tikkaratterizzah f’din i-fażi, il-burdata-muftieħ tiegħu.         

Frank Zammit – ir-rabta bejn it-tradizzjoni u l-preżent

Għal Frank Zammit hemm żewġ realtajiet li ma jistgħux jintesew, u li għalhekk huma tipiċi tal-poeziji tiegħu: l-emigrazzjoni u t-tradizzjoni poetika tal-ġenerazzjonijiet imgħoddija. L-ewwel aspett jispjega bis-saħħa kollha s-sens ta’ distanza li jinħass f’diversi kitbiet tiegħu. It-tieni aspett jiġġustifika għala huwa jinqeda regolarment bil-mezzi tipiċi ta’ poeti li ġew qablu, bil-mudelli ritmiċi u b’mezzi oħra ta’ tħaddim tal-kelma, fost l-oħrajn, ir-rima.

     Għan ewlieni tiegħu hu li jwassal lill-versi sal-punt li jillustraw tagħlima morali, konklużjoni li tiġġustifika lill-kitba poetika stess (Gardjola, Fi ħdan in-natura, Sal-aħħar). In-Natura, l-opra ta’ Alla, hi l-qasam li minnu huwa jislet il-lezzjonijet essenzjali. Hi Natura li tgħallem u tgħaġġeb, tiskot daqskemm titkellem, tant li hu jislet l-elokwenza tiegħu minnha stess, u jispiċċa jitkellem mhux biss fuqha imma wkoll magħha (Qamar kwinta, Oħroġ ja xemx sħuna). L-ambjent, deskritt b’gost li ma huwiex biss stilizzazzjoni letterarja, jispiċċa biex jinħall f’qagħda tar-ruħ, f’sitwazzjoni li tbiddel lill-oġġett f’suġġett. Għar il-Lembi hi eżempju mill-aħjar ta’ din il-kundizzjoni, iżda l-waqtiet li jistgħu jissemmew huma diversi.

    Il-poeta huwa qabelxejn emigrant, xi ħadd li jħoss il-kwistjoni tal-għeruq bħala realtà dejjem ‘in fieri’, argument dejjem miftuħ, inkomplet. Il-poeżija tat-tifkira hi element importanti fil-kitba kollha ta’ Frank Zammit. Mill-memorja tiegħu, maħżen ta’ żewġ artijiet imbiegħda u differenti ħafna li huwa trawwem bħala poeta fl-ispazju ‘psikoloġiku’ ta’ bejniethom, huwa jagħżel aspetti karatteristiċi li juru fuq kollox sa liema punt il-poeżija tiegħu tistrieħ fuq l-imgħoddi, kundizzjoni permanenti f’kuntrast imma anki fi qbil mal-preżent (F’dawl in-niċċa ta’ ħsiebi, Ktibt ismek, La tiġix lura, Fil-ġonna ta’ Sant Anton, Lix-Xalè mġarraf). L-effett ewlieni tal-poeżiji tat-tifkira huwa li dawn jitbiddlu f’oġġetti statiċi, dejjiema, maqbudin għal dejjem fl-għeluq taż-żmien li jgħaddi u jeqred.

     Min-naħa l-oħra Zammit ilaqqa’ wkoll lill-imgħoddi u lill-preżent ta’ Malta u bħallikieku jasal għall-kompromess meħtieġ u mixtieq (L-aħħar salut). F’dan il-punt jista’ jinstab il-qofol tematiku tal-poeżiji kollha ta’ Frank Zammit, il-poeta emigrant li jissokta jfittex anki jekk diġà kkonkluda. Huwa l-emigrant li jġorr lill-patrija miegħu.