Id-Dar ta' Ħdejn il-Baħar ta' Salv Sammut

1. Binja u Stil:

Strutturalment Id-Dar ta’ Ħdejn il-Baħar hu rumanz ta’ 547 paġna li jinqasam f’41 parti: 6 partijiet għandhom l-azzjoni li sseħħ fil-preżent (rakkont ewlieni), u 35 parti huma ambjentati fl-imgħoddi (rakkont sekondarju). Hemm kapitli qosra magħmulin minn 5 paġni (Kapitli Tnejn u Tlieta); l-itwal kapitli għandhom 20 paġna jew ftit iktar (Kapitli Sebgħa, Tmienja, Disgħa, Sittax, Għoxrin, Tnejn u Għoxrin, u Sitta u Għoxrin). Il-bqija tal-kapitli jtulu bejn 6 u 19-il paġna.

Jispikka mill-ewwel il-livell deskrittiv. Sammut iwasslilna permezz tal-kitba l-ħsejjes, l-ilwien u l-emozzjonijiet marbutin mar-raħal ta’ Marsaxlokk. Id-deskrizzjoni u d-dettall jinkludu wkoll modi differenti kif jitkellmu u jaġixxu l-Maltin f’ċirkustanzi partikolari, imma anki ħsus u ħsibijiet ġewwiena tal-karattri. Naqraw xi deskrizzjonijiet li xi drabi jistgħu anki jnisslu tbissima.

Il-leħen ewlieni fil-bidu tar-rumanz, jew in-narratur, hu dak ta’ ġurnalist investigattiv, Ritchie Grech, li qed ifittex l-iscoop. In-narrazzjoni hija fl-ewwel persuna singular, mela titħaddem il- "jien”.  Fir-rakkont sekondarju n-narratur huwa onnixxenti, mela dak li jaf il-ħin kollu x’għaddej minn moħħ il-personaġġi kollha u jinsab kullimkien. Hawnhekk titħaddem it-tielet persuna singular.

L-element tad-djalogu jidħol iktar tard sa minn Kapitlu 1. Dan narawh fost l-oħrajn meta l-ġurnalist jiltaqa’ mal-eks-spettur Pawlu Borg. Partijiet djalogati bħal dawn ikomplu jikkargaw lill-qarrej bil-kurżità. Il-kurżità tissaħħaħ malli jissemma fajl partikolari li qiegħed x’imkien fid-Depot. Huwa hawn meta tgħaddi minn moħħ il-ġurnalist li jikteb il-ktieb tiegħu minn ġrajja marbuta ma’ indaġni li qed jagħmel. Huwa hawn fejn tidħol l-idea tal-metarumanz, jew aħjar fejn insibu rakkont ġewwa rakkont ieħor. Hekk Id-Dar ta’ Ħdejn il-Baħar jinbena minn ftit kapitli li jintrabtu mal-preżent li fih qed jgħix Ritchie Grech, u ħamsa u tletin oħra li jwasslu r-rakkont li qed jikteb il-ġurnalist, rakkont li seħħ fl-imgħoddi.

Proprju fil-kapitli marbutin mar-rakkont ewlieni, mela fejn hemm Ritchie, in-narratur jitkellem dwar l-istess proċess li jwassal għall-ħolqien tal-letterartura. Partijiet bħal dawn iservu bħala pawża fir-ritmu tar-rakkont l-ieħor. Passat u preżent jiltaqgħu għal waqt wieħed meta il-ġurnalist Ritchie jiddeċiedi li jiltaqa’ (fil-preżent) ma’ George u Marianne. B’xorti ħażina Ritchie ma jakkwista xejn minn din il-laqgħa ladarba George jeċċita ruħu wisq meta l-ġurnalist isemmilu d-dar ta’ Dellimara. Anki hawn il-qarrej bħal jistaqsi, ”Għaliex dan?”

Permezz tal-laqgħa bejn in-narratur u r-raġel l-irqajjaq fid-dar abbandunata, imma anki permezz tat-tagħrif li l-ġurnalist jakkwista mingħand il-fattiga Jeannie, Sammut jaħdem sa mill-bidu nett biex l-istorja tiegħu tiġġenera interess fil-qarrej. Dawn l-ewwel kapitli jservi bħala aperittiv għal dak li se jsegwi.

Fir-rakkont sekondarju l-awtur jinkludi wkoll partijiet erotiċi: hekk, per eżempju, niltaqgħu ma’ deskrizzjoni fejn waħda mill-karattri timmasturba. Dan jagħmlu bla ebda tiġbid u tiżjin iżżejjed.  Darb’oħra waħda mill-personaġġi tisfa misruqa minn xi barranin, u saħansitra stuprata (minn mara oħra) u mwerwra minnhom.

Spiss Salv Sammut matul ir-rakkont jagħmel referenza għaż-żmien. Hemm drabi meta ma jsirux riferimenti konkreti għaż-żmien għalkemm jingħata ħjiel tal-istaġun (“Ix-xemx kienet dgħajfa fir-raġġi tagħha u donnu li dan il-fatt aktar żied id-dlik ta’ għaraq jeħel ma’ ġisem dak li jkun.”, p. 395). Drabi oħra jsiru riferimenti temporali konkreti (eż. p. 396 fejn jissemma l-aħħar ta’ Awwissu).

Hemm kapitli li strutturalment Sammut jaqsamhom f’aktar minn parti waħda. Kapitlu Tlettax jaqsmu fi tlieta: fit-tliet partijiet l-awtur jiddenunċja ħwejjeġ koroh f’pajjiżna. Fit-tielet parti naraw lil Stephanie li ssir ukoll prostituta skjava li tmur ma’ neguzjanti u politiċi influwenti, ħbieb ta’ Donald.

Hemm drabi meta Salv Sammut jibni klajmaks li fl-aħħar mill-aħħar ma jasalx apposta (f’każ wieħed dak li għall-ewwel jidher inċident tat-traffiku aktar ’il quddiem jinbidel f’theddida għal waħda mill-personaġġi). Dan żgur biex il-qarrej ikompli jaqra b’entużjażmu r-rumanz, kapitlu wara l-ieħor. Drabi oħra Sammut jibni tensjoni u sens qawwi ta’ stennija: hemm dik id-darba meta Stephanie tittieħed f’ċella għal xi sigħat, iżda aktar tard jiġi surġent biex jilliberaha. Hemm drabi meta l-awtur jintroduċi apposta telefonata proprju fl-aħħar ftit linji ta’ kapitlu mingħajr ma jgħidilna x’intqal: anki dan biex iġiegħel lill-qarrej jaqra mingħajr mistrieħ. Kapitli bħal dawn jgħaġġlu sewwa ritmikament fuq livell ta’ narrazzjoni.

Jinħass ukoll li bil-mod il-mod qed tinħadem xibka minn angoli differenti biex fl-aħħar jinqabad fiha Donald, iżda min-naħa l-oħra, jinħass ukoll li Donald hu makakk u korrott tassew. Aktar tard fir-rumanz Sammut jintroduċi element ieħor li jagħti spinta lir-rakkont: l-iskoperta mill-Ispettur ta’ raded f’għamla ta’ stilla. Hawn il-qarrej jistaqsi: iseħħu ritwali ta’ quddiesa sewda ħdejn id-dar ta’ ħdejn il-baħar? Tissemma wkoll kaxxa żgħira sigrieta li Donald iżomm magħluqa ġo kexxun bi stilla f’ċirku fuq l-għatu tagħha.

F’rabta ma’ din il-kaxxa misterjuża Sammut iżommna fuq ix-xwiek. Il-qarrej iħoss li tista’ sseħħ xi ħaġa li taħsad minn ħin għall-ieħor. Il-qarrej jinżamm fuq ix-xwiek anki permezz tad-deskrizzjoni tat-trattament speċjali li l-Għami jirċievi mingħand l-Ispettur Borg u s-Surġent Mangion f’xifer l-irdum ta’ Ħad-Dingli (Kapitlu Disgħa u Għoxrin).

L-awtur għandu wkoll ħabta jintroduċi elementi jew ħjiel fl-aħħar parti ta’ xi kapitli li jservu bħala ħolqa fil-katina tan-narrazzjoni sħiħa. Sammut jinkludi wkoll siltiet riflessivi u poetiċi. Dawn tal-aħħar iservu ta’ pawża min-narrazzjoni ewlenija (“Id-dinja tal-istħajjil xi drabi tista’ tnissel u titfisser bħala ħarba mir-realtà. F’dan ir-rumanz Salv Sammut jinkludi wkoll ħames poeżiji minn tiegħu: Id-Dar ta’ Ħdejn il-Baħar; Spirtu; Iż-Żifna tad-Dellijiet; Il-Misteru Mifhum u Mirage.

L-istat fejn għal żmien definit wieħed jgħix ’il bogħod minn dak li jkun fil-preżent attwali. Hawn min jaħseb fl-imgħoddi u mill-ġdid jerġa’ jgħix biss il-waqtiet sbieħ u b’hekk iħossu jitleflef fis-sens tan-nostalġija u taħkmu x-xenqa għal dak il-waqt.”, p. 79).  L-aħħar parti ta’ Kapitlu sebgħa u għoxrin jieħu l-għamla ta’ resumè ta’ dak kollu li seħħ fl-aħħar ġimgħa u nofs. Dan Sammut jagħmlu biex il-qarrej ma jiflifx il-fil tar-rakkont f’waqt meta jseħħu bosta żviluppi f’daqqa.

Xi drabi wkoll, ir-rakkont jinftiehem bħala ġlieda bejn it-tajjeb u l-ħażin, ġlieda li waqtha daqqa wieħed ikun fuq quddiem u daqqa l-ieħor, ġlieda li tkompli għaddejja sal-aħħar nett.  Hawn ir-rakkont isir jixbah lil logħba taċ-ċess: hemm il-ħsieb u l-istrateġija min-naħa ta’ min qed jilgħab, qabel ma jagħmel il-pass li jmiss.

Hemm ukoll għadd ta’ flasbacks. Permezz t’hekk insiru nafu kif bdiet il-ħbiberija bejn Madeleine u l-maħbub tagħha Ġanni; insiru nafu anki dwar il-karattru manipulattiv ta’ Donald sa minn żmien l-Università. Kontra l-flashback hemm dawk il-waqtiet meta Sammut jagħti ħjiel ta’ dak li jkun se jseħħ aktar ’il quddiem, ħjiel li jinftiehem biss mill-qarrej attent. Huwa f’Kapitlu Ħamsa u Tletin fejn Sammut joħroġ b’għadd ta’ sorpriżi li għall-qarrej attent diġà kienu mħabbra qabel permezz ta’ ċerti dettalji. Kollox bħal jidħol f’postu lejn l-aħħar ta’ dan ir-rumanz.

Lejn l-aħħar parti tar-rumanz Sammut iżid fir-ritmu u fil-qawwa tat-tensjoni. Donald ma jibqax daqstant b’saħħtu u jsir xi ftit jew wisq vulnerabbli. Hawn joħroġ l-aspett uman ta’ dan il-personaġġ korrott. Hawn Sammut jintroduċi r-rit tal-quddiesa s-sewda, element li tradizzjonalment huwa meqjus bħala tabù fil-letteratura Maltija, għalkemm ġie ttrattat minn ftit kittieba oħra. Jingħata tagħrif estensiv dwar rit bħal dan permezz ta’ Donald stess, tagħrif li jwaħħax lil martu Madeleine. Partijiet mill-quddiesa s-sewda Sammut jagħtihom bil-Latin biex jilħaq effetti ogħla, u għal dan kollu tassisti mwerwra martu li l-awtur jifli sewwa mil-lat psikoloġiku. Huwa hawn ukoll fejn Sammut jintroduċi bħal apoloġija għal dan (“Issoktat tħares biswitha, tara kif it-twemmin u d-din tagħha kienu qed jiġu mżebilħa bl-aktar mod baxx u moqżież. Ma setgħetx temmen, li Maltin bħalha, kienu lesti jaslu s’hawn u jinsew il-valuri li kibru fihom u jpartuhom ma’ din il-profanazzjoni.”,  p. 539).

It-tmiem huwa wieħed hieni ladarba jirbaħ it-tajjeb (kontra t-tmiem li kien jagħżel għar-rumanzi tiegħu Leonardo Sciascia), minkejja li jinkixfu bosta ħwejjeġ u persuni ta’ pożizzjoni importanti fil-pajjiż. It-tmiem tar-rakkont sekondarju huwa verament effettiv. Fl-Għeluq, imbagħad, Sammut joħodna lura għall-preżent u għar-rakkont ewlieni, mela għall-ġurnalist Ritchie Grech.

2. Spazji:

L-azzjonijiet li jseħħu f’Id-Dar ta’ Ħdejn il-Baħar huma bosta, bħalma bosta huma l-irkejjen li fihom Sammut jambjenta dawn l-azzjonijiet. Dan dejjem biex jibdel ir-rumanz tiegħu f’wieħed dinamiku u mexxej. Wieħed mill-postijiet huwa Tas-Silġ, imma anki l-baħar u s-sajjieda ta’ Marsaxlokk. Jissemmew it-tempji l-qodma, il-knisja tal-Madonna ta’ Pompei u anki t-Torri ta’ San Luċjan. Il-baħar jinftiehem bħala għajn li minnu x-Xlukkajri qalgħu l-għajxien, imma anki bħala spazju li fih seħħew bosta traġedji. Huwa post fejn hemm "l-Istorja minsija u s-sbuħija naturali”, fejn  "fuq iż-żewġ naħat, il-Qadim kien jitwennes mill-Ġdid”. (p. 11) L-imgħoddi jintrabat mal-preżent bħal, per eżempju, fil-każ tat-Tempju ta’ Ġuno. Jissemmew aktar tard il-power station u l-Għarix. Dawn u iktar (il-Kalanga f’Dellimara, tal-Fanal, il-Port Ħieles, Birżebbuġa, ix-Xemxija, Kemmuna, il-Mellieħa, il-bajja tal-Għadira) jintrabtu mal-element toponimiku. Aktar tard Salv Sammut joħodna Buġibba. Fid-deskrizzjoni ta’ dil-belt l-awtur juri kapaċità ta’ osservazzjoni dettaljata u b’saħħitha.

Spiss Sammut jenfasizza l-fatt li l-"jien” isib wens u serħan proprju fl-ispazji naturali. Huwa ma’ dawn l-ispazji (eż. Il-Manikata/il-Pwales) fejn isseħħ ir-relazzjoni ta’ mħabba ġenwina bejn Madeleine u Ġanni. Huwa hawn fejn iseħħu attivitajiet sempliċi li jnisslu hena, bħall-ġbir tal-bebbux wara x-xita u ġirja fix-xita. Mad-dawra hemm l-isbuħija naturali u fin-nofs id-Dwejra fejn jiltaqgħu il-maħbubin.  Hawn issir referenza għall-ktieb ta’ Thomas Hardy, Far from the Maddening Crowd. Fil-kampanja, ’il bogħod mill-belt, “il-qalb tistejqer u r-ruħ tfiq!” (p. 172) Hemm ċertu ordni fin-natura, “ħaġa tmur mal-oħra f’regola stabbilita minn żmien il-qedem għax mhux imbagħbsa minn idejn il-bniedem.” (pp. 175-176) Mela d-diżordni jinsab fil-belt, fejn hemm il-bniedem.  

Spazju simili huwa l-Imġarr: minn hawn il-problemi li jaħkmu lis-soċjetà avvanzata jidhru mbiegħda tassew. Dan huwa spazju ppreżentat idillikament: is-sagħtar ifewwaħ, bdiewa jaħdmu u jsellmu, siġar tal-ħarrub u tal-lewż, twapet kbar lewn kannella, aħdar u isfar, il-qargħ’aħmar fuq il-bjut tal-irziezet, għasafar itiru f’beraħ kaħlani. Żgur li l-qarrej attent jinnota l-importanza tal-element kromatiku (il-kuluri) f’rabta mad-deskrizzjonijiet li jridu jwasslulna l-isbuħija tal-kampanja (ara wkoll p. 333). Kollox huwa mqiegħed f’kuntrast nett mal-ispazju belti mimli “dħaħen tal-exhaust” (p. 256). Salv Sammut jgħinna nifhmu “li wieħed irid ikollu moħħu f’siktu u trankwill biex jista’ jifhem is-seħer tal-ħolqien.” (p. 258)

Xi drabi però hemm spazji naturali li għandhom funzjoni differenti. L-ispettur Borg u s-surġent Mangion jieħdu lill-Għami arrestat f’Ħad-Dingli biex irattbuh u jnisslu fih ċerta biża’. Mill-ġdid il-kuntrast bejn il-ħajja mimlija nkwiet ta’ nies bħall-Għami u l-ħajja trankwilla tal-bdiewa (“Ċensu l-Għami, dak il-ħin, għamel riflessjoni waħda. Kemm kienet aktar ħafifa li tgħixha l-ħajja ta’ dawn in-nies. Mhux bħal tiegħu mimlija intriċċi biex issa jinsab marbut minn idejh minn żewġ manetti tal-metall, ma jistax jitħarrek u ma jafx sewwa sew x’kien ġej għalih.”, p. 464).

Ma’ dan jintrabtu wkoll spazji bħal Għajn Tuffieħa, il-Manikata, ix-Xemxija, il-Pwales (dan huwa l-post fejn għal xi żmien Stephanie ssib rifuġju wara li tgħaddi minn esperjenza kerha tassew) u l-Għadira. Mhux l-ewwel darba li Sammut jagħtina ħarsa panoramika tal-pajsaġġ naturali Malti minn post fil-għoli. Fid-deskrizzjonijiet tal-kampanja Maltija Sammut joqgħod attent għal kull dettall: ilwien, ħsejjes, siġar, pjanti, insetti, uċuħ u għelejjel tar-raba’ differenti.

Preżenza rikurrenti hija wkoll il-baħar; dan huwa element li għandu setgħa partikolari f’dan ir-rumanz (ara r-riflessjoni tal-Ispettur Borg: “F’dak il-ftuħ kollu ta’ ilma kaħlani u xi drabi ħadrani, l-Ispettur Pawlu Borg hewden kemm ġrajjiet kien jostor fih dak il-baħar. Battalji u negozji. Ġarr ta’ iġfna għal gwerra u mriekeb ta’ merkanzija bejn pajjiż u ieħor biex il-ħajja tissokta tixxettel u titkattar...”, p. 408). Hemm ukoll spazji fejn iseħħu xeni drammatiċi bħal dak li jseħħ f’Ħ’Attard, meta Ġanni jisfa msawwat.

Sa mill-bidu l-qarrej jittieħed fl-ispazju tad-dar abbandunata qrib il-baħar: hawn issir il-laqgħa mhix mistennija bejn il-ġurnalist narratur u r-raġel irqajjaq u twil (u dan fil-preżent) li jnissel kurżità kbira f’tal-ewwel. Proprju din id-dar ħdejn il-baħar tibqa’ ċ-ċentru tal-interess għal matul parti kbira ta’ dan ir-rumanz, anki għax fir-rakkont sekondarju Salv Sammut joħodna fl-imgħoddi meta d-dar kienet abitata u armata b’kull kumdità imma marbuta ma’ attivitajiet dubbjużi u misterjużi.

Spazju ieħor huwa l-għassa tal-pulizija f’Raħal Ġdid. Anki hawn preżent jiltaqa’ mal-imgħoddi. Hawnhekk l-Ispettur Pawlu Borg kien interroga lil Stephanie fl-imgħoddi. L-ispazju magħluq u klawstrofobiku fejn issir l-interrogazzjoni nerġgħu narawh aktar ’il quddiem meta l-Ispettur jinterroga lil Wiġi Werwer u Wenzu Gerfex. L-Ispettur iħaddem tattiki li jdaħħal lill-interrogati f’nassa, anki din tal-aħħar marbuta mal-idea ta’ għeluq u klawstrofobija.

Spazju ieħor fejn isseħħ l-azzjoni fil-preżent huwa dak tal-belt Valletta: jissemmew Pjazza Reġina, Triq ir-Repubblika, Triq il-Merkanti u l-Monti. Dan huwa l-post ideali għal min irid jistudja l-bniedem. Jissemmew ukoll il-Ġnien tal-Mall fil-Furjana, u, ironikament, anki l-monument tal-Prim-Imħallef, Sir Adrian Dingli. Dan jissemma proprju fil-waqt meta lill-Ispettur Borg jittiħidlu l-każ minħabba l-influwenza korrotta li għandu Donald fuq membri tal-ġustizzja jew tal-poter.

Spazju magħluq ieħor huwa l-uffiċċju tal-Ministru (Kapitlu Wieħed u Tletin): dan hu spazju aristokratiku li jfakkar fis-setgħa u l-pompożità tal-Kavallieri.

Hemm ukoll spazji indeterminati, bħad-dar misterjuża li fiha tinqafel Madeleine wara li tiġi maħtufa (l-aħħar kapitli). L-inċetezza tal-post jirrifletti l-inċertezzi li jifnu lil  Madeleine stess f’dak il-waqt.

3. Personaġġi:

Id-Dar ta’ Ħdejn il-Baħar għandu żewġ gruppi ta’ personaġġi. Hemm dawk li jintrabtu mal-preżent u mar-rakkont ewlieni: il-personaġġ prinċipali hawn hu l-ġurnalist Ritchie Grech, imma hemm ukoll l-Ispettur Pawlu Borġ, Frans, ir-raġel l-irqajjaq, u Jeannie, il-fattiga. Ritchie Grech u l-Ispettur Pawlu Borg jagħmlu minn kollox biex joħorġu fil-miftuħ in-nuqqasijiet tal-klassi tal-poter, dik borgiża. Fir-rakkont sekondarju (imma dak li jieħu l-iktar spazju) nsibu tliet koppji żgħażagħ: Arthur (kompożitur tal-mużika) u martu Stephanie (karattru dgħajjef), Donald (avukat) u martu Madelaine (dawn marbutin mal-klassi borgiża u jgħixu żwieġ ta’ konvenjenza), u George (uffiċċjal tat-taxxi) u martu Marianne. Bejn dawn it-tliet koppji Salv Sammut jirnexxilu joħloq xibka ta’ relazzjonijiet xejn faċli, imma minħabba f’hekk interessanti tassew.

F’dan ir-rakkont sekondarju hemm ukoll tliet karattri ta’ reputazzjoni dubbjuża: Wiġi Werwer, Wenzu Gerfex u Ċensu l-Għama. B’xi mod jew ieħor laqamhom jindika diġà ma’ xiex nistgħu niltaqgħu. Dawn iservu ta’ suldati f’id manipulatriċi bħalma hi dik ta’ Donald. Jiġu mqabbda minnu biex imexxu d-droga, il-prostituzzjoni ta’ tfajliet minorenni u anki biex jeħilsu minn min ikun ta’ theddida għal Donald stess. Personaġġi bħal dawn żgur li jfakkru f’personaġġi ta’ rumanzi tal-mafja ta’ Leonardo Sciascia bħall-avukat Rosello jew Don Mariano Arena (in-nies tal-poter), u Raganà, Zicchinetta, Parrineddu, Marchica u Pizzuco (is-suldati u qattiela), f’rumanzi bħal Il giorno della civetta (1961) u A ciascuno il suo (1966). L-Ispettur Borg jista’ jitqabbel mal-Kaptan Bellodi fir-rumanz ta’ Sciascia tal-1961. Min-naħa l-oħra t-tattiċi mhux tas-soltu li juża l-Ispettur Borg jistgħu jfakkru fil-kummissarju Montalbano, il-protagonist fir-rumanzi detektiv ta’ Andrea Camilleri.

Interessanti tassew huma l-partijiet meta naraw liż-żewġ  naħat (it-tajjeb u l-ħażin, il-ġustizzja u l-korruzzjoni inkarnata, mela l-Ispettur Pawlu Borg u l-avukat Donald) jikkonfrontaw lil xulxin wiċċ imb wiċċ. Huwa hawn fejn isseħħ logħba psikoloġika iebsa bejn it-tnejn (ara Kapitlu Dsatax).

Salv Sammut jidħol sewwa fil-psikoloġija tal-personaġġi; jiddeskrivi saħansitra ġestwalità speċifika, apparti aspetti oħra li joħorġu sewwa l-karattru u l-apparenza fiżika ta’ dak li jkun.

4. Tematika:

Waħda mit-temi li jispikkaw f’Id-Dar ta’ Ħdejn il-Baħar hija dik ambjentalistika. Salv Sammut spiss jistaqsi x’ġab miegħu l-progress. Tissemma’ t-traskuraġni tal-ġens Malti fejn tidħol l-indafa u r-rispett lejn in-natura.

Hemm ukoll it-tema soċjali: Sammut jirreferi għall-fatt li ċ-ċittadin ordinarju jħallas dejjem vis-a-vis iċ-ċittadin għani u b’saħħtu li jħaxxen dejjem iktar butu. Aktar ’il quddiem Sammut ifakkarna fil-fatt li hemm industrijalisti li ma jħallsux it-taxxi dovuti minnhom.  Dik tat-taxxa hija sistema inġusta ladarba iż-żgħir iħallas ħafna u l-għani ftit. Hemm ukoll l-element tal-ispekulazzjoni fil-qasam tal-bini, flimkien mal-korruzzjoni. Dan joħroġ anki permezz tal-kliem tas-surġent fl-għassa ta’ Raħal Ġdid li lil Stephanie jgħidilha hekk: "Sibt qaddis kbir jaqbeż għalik illum! Mhux sewwa hekk! Għalhekk ma nimxux ’il quddiem f’dan il-pajjiż!” Il-korruzzjoni tintrabat anki mal-qasam tal-Ġustizzja.

Kontra dan hemm is-saħħa tal-bidwi li jaqla’ ħobżu b’mod onest, anki jekk taħt il-ħakma tax-xemx taqli l-ankri. Salv Sammut ma jħallix barra t-tema tad-droga: hemm min jistagħna minnha u min jirrovina ħajtu minħabba fiha. Ma’ dan jintrabtu temi bħall-kuntrabandu, l-importar tad-droga u l-prostituzzjoni. Kapitlu Tnax jaħsad lill-qarrej anki għax jittratta r-rabta bejn id-droga u ż-żgħażagħ: jissemmew il-pushers ta’ bla skrupli u l-vittmi ta’ ovedose. It-tema tad-droga tkompli anki f’Kapitlu Tlettax: jingħad li f’Malta hawn min ma jridx li problema bħal din tispiċċa, anki għax fost dawn hemm nies ta’ poter u ta’ influwenza kbira. Jissemmew għalhekk il-“barunijiet” u anki l-politiċi li spiss ipoġġu l-bsaten fir-roti fejn jidħol xogħol il-pulizija. Hawn tidħol ukoll it-tema tal-ipokrisija fost il-politiċi u l-kbarat li jridu jidhru mod imma fil-fatt iġibu ruħhom mod ieħor (it-tema tal-perverżjoni u s-sess). Huwa hawn fejn bil-mod il-mod Id-Dar ta’ Ħdejn il-Baħar jieħu l-għamla ta’ rumanz ta’ denunċja, bħalma kienu r-rumanzi tal-kittieb u ġurnalist Sqalli Leonardo Sciascia. Bħal Sciascia anki Salv Sammut jinkludu t-tema tad-diċeriji jew tal-ilsna ħżiena li jxerrdu l-gideb fuq dak li jkun, nuqqas ieħor li joħnoq is-soċjetà Maltija. Ma’ dan tintrabat it-tema tal-ispekulazzjoni min-naħa tal-ġurnali.

Spiss Sammut jikkritika l-klassi tal-politiċi (ara pp. 492; 496 u 497). Hemm ministri li għalihom l-ewwel jiġu l-interessi politiko-personali u wara dawk ċiviċi. Huwa dan li ma jħallix lill-Pulizija u l-forzi tal-Ġustizzja jagħmlu xogħolhom kif suppost. Ma’ dan tista’ tiżdied l-iskumdità tal-Ispettur Borg quddiem il-lingwa burokratika li juża l-Ministru f’Kaptilu Wieħed u Tletin. Hemm anti-klajmakx f’dan il-kapitlu: waqt li ħiereġ mill-uffiċċju tal-Ministru l-Ispettur Borg jilmaħ lill-Avukat Donald Grech fl-istess bini. Anki xena bħal din tfakkar f’xena oħra mir-rumanz A ciascuno il suo ta’ Sciascia: dik meta l-protagonist, il-Professur Paolo Laurana, jilmaħ lill-Avukat Rosello u l-Onorevoli Abello ħerġin mill-Palazz tal-Ġustizzja akkumpanjati minn sikarju mħallas u magħruf.

Nuqqas ieħor li jiġi msemmi minn Sammut huwa n-nuqqas ta’ etiketta fis-sewqan, sewqan sfrenat u bla rispett lejn ir-regoli tat-traffiku. Fuq in-naħa l-oħra però Sammut isemmi wkoll il-qalb tajba tal-Maltin meta wieħed jiġi fil-bżonn.

Hemm ukoll it-tema taż-żwieġ fallut. Ironikament, imbagħad, fejn hemm iż-żwieġ leċtu mhemmx imħabba (eż. Donald-Madeleine) u fejn hemm relazzjoni illeċita (Madeleine-Ġanni) hemm l-imħabba.

Fl-Għeluq Sammut  jinkludi aktar kummenti ta’ natura kritika u soċjali. Jittratta t-tema tal-letteratura u l-bejgħ tagħha. Jgħid li ktieb jew rumanz ibigħ anki bis-saħħa tal-promozzjoni li jingħata, anki mill-istess ġurnali, jew għax ikollu doża qawwija ta’ sensazzjonaliżmu. Jgħid li dan tagħna mhux verament pajjiż fejn jaħkmu l-veri demokrazija u l-libertà tal-kelma u tal-espressjoni. L-awtur ma jiddejjaqx jikkritika l-operat ta’ ċerti Ministri u xandara. Hemm il-mottiv tal-promozzjonijiet li jingħataw kif ġie ġie, jew minħabba ċerti favuri jew ċirkustanzi partikolari. Jissemmew l-omertà, u t-trattamenti differenti li jingħataw il-ħabsin, skond min ikun l-individwu u liema “ħbieb” fil-għoli jkollu. Issir ukoll kritika dwar l-istess rakkont fir-rakkont min-naħa tal-Ispettur Borg, mela fil-preżent. Permezz ta’ dan il-personaġġ (fil-preżent) insiru nafu wkoll kif kompliet l-aħħar xena tar-rakkont sekondarju. Fl-aħħar paġna tar-rumanz joħroġ sew il-kuntrast bejn id-Dwejra fil-Pwales u d-dar ta’ ħdejn il-baħar f’Dellimara.

5. Konklużjoni:

Il-qarrej jinduna kemm Salv Sammut kien jaf jiżviluppa sewwa r-rakkont tiegħu: minn bidu limitat wasal għal ftuħ ta’ natura tematika u narrattiva li jgħinu biex ir-rakkont ma jitlef qatt mis-saħħa tiegħu. Id-Dar ta’ Ħdejn il-Baħar  hu rumanz li iktar kemm taqra iktar jaħfnek u jġagħlek taqra iktar, iżżid fin-numru ta’ paġni moqrija kuljum. Huwa rumanz li jtul iktar minn 500 paġna imma li jagħtik gost mill-bidu sal-aħħar ladarba Sammut kien jaf jibnih fuq varjetà ta’ elementi narrattivi u stilistiċi.

Patrick Sammut (Settembru 2012)