Kienet
ix-xewqa tal-kittieb u poeta Charles Bezzina li mal-għeluq tal-ħamsin sena
tiegħu jippubblika tliet kotba. Din ix-xewqa saret realtà bil-pubblikazzjoni tal-ġabra ta’ poeżiji RAXX
TAS-SILENZJU, bil-ktieb dwar Għawdex u t-Tieni Gwerra Dinjija WHEN THE
SIREN WAILED, u issa bil-ktieb KWADRI TAL-IMGĦODDI, li kollha ħarġu
fl-2012. Dan tal-aħħar għandu dedika li tgħid hekk: “biex nixgħel xrara mħabba
għal dawn l-Għawdxin minsija”.
Id-daħla:
Kwadri
tal-Imgħoddi hu ktieb ta’ 123 paġna. Għandu “Daħla” mill-Professur
Oliver Friggieri u “Kelmtejn lill-Qarrejja” minn Charles Bezzina stess. Hawn
Bezzina jgħid li l-ġenesi ta’ dan il-ktieb kienu 20 poeżija (miktubin fi
kwartini, bir-rima mqabbża u f’versi settenarji jew ottonarji) li hu kiteb u li
jitkellmu dwar Għawdxin tal-imgħoddi, “tifkiriet ta’ karattri li b’xi mod jew
ieħor laqtuni u ħallewli impressjonijiet qawwija.” Bezzina jikteb ukoll hekk:
“Il-karattri msemmija f’dan il-ktieb huma nies komuni, iżda li bil-fattizzi,
il-manjieri u l-ġentilezza partikulari tagħhom, ħolqu ħafna pinzellati
fit-toroq u l-pjazez. Fl-album qadim ta’ dawn in-nies joħroġ l-ambjent Għawdxi
ta’ dawk is-snin; stampi ta’ Għawdex ieħor kif kien bis-sabiħ u l-ikrah tiegħu.”
Dawk li
jikteb dwarhom (21 b’kollox) Bezzina sar jafhom f’nofs is-snin sittin u l-aħħar
tagħhom, mela meta kellu biss minn erba’ sa disa’ snin. Kwadri tal-Imgħoddi għandu
wkoll introduzzjoni dettaljata bl-isem ta’ “Għawdex f’nofs is-snin sittin”:
hawn Bezzina jagħti ħarsa wiesgħa lejn Għawdex ta’ tfulitu, Għawdex b’ambjent
sempliċi, rustiku u kampanjol, li kien
differenti ħafna minn dak tal-lum u li fih kienu jaħkmu x-xogħlijiet
tas-snajja’. Kien żmien meta l-ħajja kienet timxi bis-slow motion, u ma
kienx hemm l-għaġla tal-lum. B’hekk bosta kienu iktar hienja minkejja li
l-ħajja kienet inqas komda.
Fl-Introduzzjoni
naqraw dwar it-toroq u l-pjazez, il-logħob tat-tfal, il-Knisja, tal-ħwienet
(tal-landier, tal-iskarpan, tal-ħaddied, tal-ħajjat, tal-furnar, tar-regettier,
tal-barbier u tal-inbid), ix-xogħol u l-klassijiet soċjali, l-emigrazzjoni lejn
l-Awstralja, il-Kanada, l-Amerka u l-Ingilterra, it-tallaba, il-mewt, l-ilbies,
id-delizzji u l-passatempi (il-kaċċa, l-nsib, il-futbol, il-brilli, il-boċċi,
it-tombla, il-maskaruni, il-pasturi tat-tafal u l-festi popolari), l-edukazzjoni
(bis-sinjuri mrobbijin f’kultura Taljana) u r-Rediffusion. Ta’ min jgħid
li fi Kwadri tal-Imgħoddi hemm episodji li jorbtu mal-ktieb l-ieħor ta’
Bezzina, When the Siren Wailed. Fit-tnejn jispikkaw il-laqmijiet: hawn
insibu bosta, fosthom Is-Sufi, Ta’ Frellilu, Ta’ Luċċi, In-Nonu, Ta’ Awrenju,
Tal-Bellusa, Taċ-Ċagħki, Ta’ Ċirnienu, u bosta oħrajn.
Fil-parti
ċentrali tal-ktieb insibu numru ta’ritratti b/w, kemm tal-awtur stess meta kien
għadu tifel, kif ukoll tal-personaġġi li hu jitkellem dwarhom.
Spazji u
attivitajiet partikulari:
Naqraw
dwar l-għeluq u l-parrokkjaliżmu f’Għawdex tas-snin sittin, dwar ir-rwol
tal-mara u l-ħdim tal-bizzilla, dwar spazji u attivitajiet partikulari. Hekk għas-sinjuri kien hemm il-Każin
tas-Sinjuri, u anki ċ-“Circolo Gozitano”. Pjazza Savina kienet il-post fejn
jarma l-Monti. Il-Pjazza tat-Tokk, ir-Rabat, kienet il-milja tal-ħajja Rabtija.
It-Telgħa tal-Belt, lejn
il-Katidral, kienet il-post fejn
in-nassaba setgħu jbigħu u jpartu l-għasafar. Is-Silver Jubilee Sports Ground kien
il-lok fej tintlagħab xi partita futbol. L-Oratorju Don Bosco kien jiġbor ħafna
żgħażagħ mir-Rabat. Is-Central
Office of Information kien ċentru edukattiv
għall-poplu Għawdxi. Hu lok li jintrabat mal-poeta Ġorġ Pisani li kien il-kap
tal-uffiċċju f’Għawdex u li dejjem kellu l-għan li jgħallem lill-Għawdxin.
Spazji oħra huma l-Każin “Tal-Ljun” il-qadim – L-Aurora – fejn mhux ’il bogħod
minnu kienu jiltaqgħu għarajjes u namrati, it-Teatru Astra (Tal-Istilla) fejn
kienu jintwerew films u tittella’ xi operetta. Bezzina jsemmi ukoll l-ispazju
taċ-ċimiterju: rigward dan jikteb, “Għad jasal żmien, jekk Alla ħanin jislifni
l-għomor, li aktar inkun naf nies mejtin milli ħajjin.” Hemm ukoll Triq Palma,
il-lok fejn twieled, trabba u għadu jgħix l-istess awtur. Il-ħanut tal-barbier
jinftiehem bħala ċentru fejn jiltaqgħu bosta nies minn irħula differenti u
jaqsmu aħbarijiet differenti. Jissemmew iktar minn darba n-niċeċ reliġjużi. Ix-Xwejni
ta’ Għawdex u l-imkejjen tal-madwar jintrabtu mas-salini u l-produzzjoni
tal-melħ.
Il-personaġġi:
Il-karattri Għawdxin li jagħżel Bezzina huma varji:
hemm l-għalliem tal-mużika, il-barbier, tal-ħelu, l-għalliema, il-ħajjat,
l-iskarpan, tal-karawett, il-landier, tal-pitrolju, tal-melħ u s-surmast. Hemm
imbagħad oħrajn li jibqgħu miftakra b’laqamhom bħal Ġakki l-Mutu, Peppu
n-Nagħġa, Ġużeppi ta’ Bolom, Ġanni tat-Talent, Mariġwann ta’ Għar Ilma, Pawlu
tal-Peċċa, tal-Ixkora, Ġorġ Bżaru u Ġorġ il-Ġurdien. Bosta drabi Bezzina jidħol
fl-irkejjen profondi u misturin ta’ kull karattru li jiddeskrivi. Konċa
tirrappreżenta l-figura tal-mara determnata u b’saħħitha li taf tfendi għal
rasha, anki jekk bi tbatija. Bolom jirrappreżenta kull bniedem li jinkwieta u
jirrifletti fil-fond.
Illum Bezzina jimmaġina lil dawn il-karattri f’post
speċjali fis-sema fejn huma apprezzati qatigħ, ladarba fil-preżent fid-dinja
tagħna m’għadx hemm post għalihom.
Bezzina moralista:
Bezzina jipprova jiġġieled kontra l-kesħa u l-baħħ
ġewwa qalbu billi jikteb dawn it-tifkiriet. Kontra l-baħħ hemm it-tifkira li
tingħata laħam u sura permezz tal-kitba. L-għajn tal-ilma għal Bezzina (bniedem
ta’ moralità soda) isir simbolu ta’ dak kollu li kien tajjeb u
warrabnieh. F’dan ir-rigward jikteb, “B’xorti ħażina aħna qtajna sinjal li
fired l-imgħoddi mill-preżent u qridna kull tifkira li tfakkarna fil-passat.
Ridna nkunu moderni aktar minn ħaddieħor u b’hekk ma tgħallimniex sewwa
l-lezzjoni. Inħoss li llum qegħdin inpattu qares għaliha.” Aktar ’l isfel jikteb,
“Għawdex kien għadu l-gżira tal-ħolm, gżira kwieta b’nies sempliċi li ħallew
ħafna kulur... Għawdex qered il-fiżjonomija tiegħu, tkabbar, u libes libsa
moderna ġdida, iżda li ma tixraqlux daqs dik ta’ qabel.” Dwar id-dixxiplina
fl-iskola jikteb, “dak li kien neċessarju fi żmien tfuliti llum ġie pprojbit.”
Bezzina
mill-ewwel jinftiehem ukoll bħala kittieb ambjentalist, mela favur is-safa
tal-imgħoddi. Huwa dirett f’dak li għandu jgħid rigward il-progress u l-prezz
qares li qed inħallsu għalih. Dan
il-progress iqabblu ma’ “malarja” fil-poeżija li tiddeskrivi lil Ġorġ Gauci u
Karistu Sultana. Huwa preżenti l-ħin kollu l-konfront jew paragun bejn
l-imgħoddi u l-preżent.
Laqtiet
awtobijografiċi:
L-awtur
jagħti wkoll l-ewwel lemħiet tiegħu u b’hekk jikteb dwar il-Pjazza tat-Tokk,
il-ħajja ħdejn il-Każin tal-Ljun il-Qadim, Pjazza San Ġorġ, it-tifkiriet tiegħu
fi Triq Palma (fejn għadu joqgħod sal-lum), l-iskola elementari, il-preċett u
l-karattri ta’ tfulitu. Bezzina jammetti li fil-ktieb hemm xi episodji awtobijografiċi:
dan bl-iskop li jdaħħal lill-qarrejja f’xi kmamar tiegħu u jurihom kwadri jew
l-ewwel lemħiet personali mill-ħajja ta’ dik l-epoka.
L-istil:
Stilistikament
Kwadri tal-Imgħoddi hu miktub bi stil mexxej u jaħkmek minnufih u
jġagħlek tgħix dak li l-awtur qed jikteb dwaru. Tingħata importanza
lill-ħsejjes (il-qanpiena, l-għana tal-għasafar, it-tpaċpiċ tan-nies, il-ħoss
tat-tuning fork tal-għalliem tal-mużika, l-għajta tal-bejjiegħ, l-għagħa
tax-xerrejja, il-qxur tal-karawett ifaqqa’ taħt is-saqajn) u lill-irwejjaħ (tal-kafè ħierġa mill-ħwienet) tal-epoka deskritta minn
Bezzina. L-awtur hawn jinftiehem minnufih bħala osservatur prim u akut, kapaċi
jikteb deskrizzjonijiet mill-aqwa ta’ ambjenti u personaġġi diversi. Dawk
tiegħu huma ritratti umani mill-isbaħ ta’ bnedmin normali li għexu ħajjithom
b’mod sempliċi, umli u tajjeb. Kwadri tal-Imgħoddi għandu laqtiet
poetiċi anki fil-partijiet ta’ proża. Eżempju ta’ dan hu meta Bezzina jikteb dwar
Ġorġ Gauci u Karistu Sultana: “Id-dinja kienet il-ġenb u t-tnejn li huma għexu
u mietu fix-xifer tagħha.”
Għajnejn
Bezzina jgħarrxu kull rokna tal-ispazji u tal-karattri li jiddeskrivi, u dan
b’dettall kbir. Id-deskrizzjonijiet jirrendu l-kitba ta’ Bezzina pitturi
mill-isbaħ, pitturi ħajjin. Dak li għarrex fis-snin sittin meta kien għadu
tifel bidlu f’kitbiet ta’ tifkira fil-preżent, ħamsin sena wara.
Konklużjoni:
Dan hu
ktieb li żgur joħloq pont bejn il-kittieb sensittiv u l-qarrej daqstant
sensittiv: lili qanqalli bosta tifkiriet marbutin mas-snin sebgħin u tmenin,
tifkiriet marbutin ma’ persuni għeżież qatigħ għalija u li llum m’għadhomx
magħna. Mhux biss persuni, imma wkoll xbihat, irwejjaħ, ħsejjes, uċuħ,
togħmiet, ilwien, materjali differenti, kollha marbutin ma’ imgħoddi sabiħ.
Il-bniedem
imut u anki t-tifkira tiegħu xi darba tispiċċa fix-xejn. Imma kif jgħid il-qawl
Latin, Verba volant, scripta manent (il-kelma ttir imma l-kitba tibqa’).
Kwadri tal-Imgħoddi ta’ Charles Bezzina huwa ktieb li jagħmel ġieħ kemm
lil dan l-awtur ta’ sensibbiltà
straordinarja, kif ukoll lill-persunaġġi li jiġu mfakkra u deskritti b’tant
ħajja. Huwa studju antropoloġiku interessanti ferm f’rabta ma’ Għawdex tas-snin
sittin. Ikun interessanti kieku jsir studju komparattiv bejn kitba bħal din u
xogħlijiet tal-kittieb u ġurnalista Leonardo Sciascia li jagħtina stampa ta’
Sqallija tas-snin sittin bħal kif għamel f’rumanzi bħal Il giorno della
civetta (1961) u A ciascuno il suo (1966). Anki f’Sciascia joħorġu
d-differenzi bejn il-professjonisti u n-nies komuni, u nsibu deskrizzjonijiet
marbutin mal-mara, mal-ilbies, il-kappillan, ir-raħal, il-ħanut tax-xorb jew
iċ-ċirklu fejn jiltaqgħu l-professjonisti, u l-bqija.
Kotba
bħal dan ta’ Bezzina għandhom ikunu parti mill-kurrikulu tal-istudenti. Hemm
bżonn li nkunu nafu minn xiex għaddew u min kienu missirijietna, biex nagħarfu
aktar lilna nfusna u ma nistħux quddiem popli ta’ artijiet ħafna ikbar minna.
Illum sirna nafu iktar fuq dak li mhux tagħna milli dwar dak li hu tagħna;
illum mhix skuża li hemm nuqqas tal-ktieb Malti. Kwadri tal-Imgħoddi huwa
prova oħra ħajja ta’ dak li qed insostni hawn.
Nixtieq
nagħlaq bl-istess kliem li bihom Bezzina jagħlaq il-ktieb Kwadri
tal-Imgħoddi: “Irrid quddiem dawn l-erwieħ twajba nixgħel il-lampa
tal-imħabba, biex l-Għawdxin u l-Maltin tal-lum, barra n-nies magħrufa u famużi
li qraw dwarhom, ikunu jistgħu jittawlu minn wara l-purtiera, u jaraw u
jiltaqgħu ma’ dawn in-nies minsija li lewnu lil Għawdex bil-karatteristiċi
partikulari tagħhom.”
Patrick
Sammut
No comments:
Post a Comment